Forca e moralit në ndërtimin e një shoqërie të shëndoshë

Morali është një nga shtyllat themelore mbi të cilat mbështetet jeta e individit dhe e shoqërisë. Ai përfaqëson vlerat, normat dhe parimet që e udhëheqin sjelljen e individëve në një shoqëri.
Etika ose morali është shkenca që studion kuptimin e të mirës dhe të ligës, qartëson se si duhet të trajtojnë njerëzit njëri-tjetrin, e sqaron edhe synimin që duhet ta kenë njerëzit me anë të veprave të tyre, pra është shkencë që ua ndriçon atyre rrugën për të vepruar si duhet. S’ka dyshim se vlerat morale janë shtyllat kryesore të ruajtjes së strukturës së popujve, dhe për këtë arsye vërejmë studiuesit dhe filozofët që janë pajtuar me domosdoshmërinë e këtyre vlerave për individin që ai të jetë i dobishëm së pari për vetveten, por edhe për shoqërinë në përgjithësi. Andaj ashtu si një individ që i bën dëm vetvetes me vepra të këqija, ai po ashtu e prish edhe shoqërinë duke përhapur amoralitet dhe vepra të dëmshme shoqërore.
Në thelb, morali ndihmon në krijimin e marrëdhënieve të ndershme dhe të drejta midis njerëzve. Kur individët sillen me ndershmëri, drejtësi, përgjegjësi dhe respekt ndaj njëri-tjetrit, lind besimi shoqëror, një shtyllë kyçe për unitetin dhe stabilitetin e çdo shoqërie. Shoqëritë që kultivojnë moralin kanë më pak konflikte, më shumë bashkëpunim dhe më tepër ndjeshmëri ndaj problemeve të përbashkëta. Për këtë arsye nuk e kishte ekzagjeruar Rene de Chateaubriand kur kishte deklaruar: “Morali është themeli i çdo shoqërie”.(1)
Një nga qëllimet kryesore të dërgimit të pejgamberëve ka qenë thirrja në virtyte të larta dhe përmirësimi i sjelljes së njerëzve. Kurani e ka përforcuar kërkesën për t’iu përmbajtur atyre virtyteve. Kështu që në fenë tonë islame, më shumë se çdo gjë tjetër, përparësi u jepet vlerave. Njerëzit vlerësohen për vlerat dhe virtytet që kanë, e jo pse janë të bardhë a të zi, flasin këtë apo atë gjuhë, i përkasin kësaj apo asaj shtrese.

Njeriu, qenie shoqërore

Njeriu, edhe pse është krijesa më e çmuar e Zotit xh.sh., përveç të tjerash, është edhe qenie shoqërore dhe si i tillë është i detyruar të jetojë në familje apo në bashkësi, që do të thotë se njeriu nga vetë natyra e tij është i krijuar të jetojë me të tjerët. Vetë jeta në bashkësi kërkon kushte dhe rregulla të cilat duhet t’i respektojë çdo individ me qëllim të arritjes së harmonisë në marrëdhëniet ndërnjerëzore. Mirëpo nuk ka bashkësi të shëndoshë nëse nuk ka individ të shëndoshë, ndërsa nuk ka individ të shëndoshë pa moral. Pra, normat e moralit janë ato të cilat dirigjojnë sjelljet e përgjithshme të njeriut në bashkësi. Bazë e normave të moralit është feja, për arsye se ato nuk mund të respektohen nëse nuk burojnë nga ndonjë ligj i shenjtë, siç është Sheriati.
Te njeriu si individ ekzistojnë dy lloj prirje: të larta dhe të ulëta, (shpirtërore dhe emocionale), ato të lartat duhet zhvilluar, ndërsa të ulëtat (epshet) duhet kontrolluar-sunduar. Në grupin e emocioneve të ulëta bie, për shembull, emocioni i egoizmit. Ky emocion mund të kontrollohet vetëm nëpërmjet prirjes më të lartë dhe më të fortë, e cila lidhet me bindjen e vetëdijshme se njeriu i takon botës më të lartë, të cilës duhet gjithçka t’i nënshtrohet. Pa këtë bindje të njeriut do të ishte vështirë për t’u respektuar ndonjë ligj apo rregull, bile edhe atëherë kur ato rregulla janë kundër interesave personale të tij. Këtë e bënë vetëm besimi në Krijuesin-feja. Mu për këtë, me plotë të drejtë dijetari i njohur Lajbincse thotë se: “Patjetër të besojmë që moralisht të jetojmë”, ose siç thotë Gëte: “Epokat e zhvillimit dhe ngritjeve të fuqishme kanë qenë gjithmonë edhe epokat e besimit të fuqishëm”. Këtë shumë shekuj para tyre e ka thënë edhe vetë Platoni, i cili midis të tjerash thotë: “Kush shkatërron dhe sulmon fenë, ai ka shkatërruar moralin”. 2 Pra, morali është fondament më se i nevojshëm për jetën e çdo individi apo bashkësie, prandaj pa moral nuk mund të paramendohet jeta e njeriut dhe e bashkësisë. Nga kjo që u tha kuptojmë se morali është pjesë e pandashme e njeriut dhe si i tillë është i vjetër aq sa edhe vetë njeriu. Gjithmonë në histori fati i njerëzve është varur nga niveli i moralit të tyre, që do të thotë se bazë dhe kusht për jetë të lumtur në këtë botë është respektimi i normave morale.

Shoqëria e virtytit dhe moralit

Kur njerëzit udhëhiqen nga porositë hyjnore, si: ndershmëria, drejtësia, butësia dhe respekti, shoqëria funksionon në harmoni. Kurse mosrespektimi dhe mungesa e moralit sjellë padrejtësi, përçarje, korrupsion dhe dhunë. Islami nxit të gjithë njerëzit të sillen me etikë të lartë, jo vetëm ndaj myslimanëve, por edhe ndaj çdo krijese të Zotit. Andaj, kushdo që e studion shoqërinë e vërtetë myslimane dhe karakteristikat e saj dhe mendon për vlerat dhe moralin që është shumë i përhapur tek anëtarët e saj, do të shohë se kjo është shoqëri e dalluar nga shoqëritë e tjera njerëzore. Kjo është një shoqëri në të cilën, standardet fisnike dhe sjellja e mirë e përbëjnë pjesën më të rëndësishme të saj.
Nëse fillojmë t’i përmendim virtytet dhe vlerat morale, si: drejtësinë, mirësinë, mëshirën, sinqeritetin, ndershmërinë, bujarinë, dëlirësinë, pastërtinë, sakrificën, jo egoizmin dhe vlerat e tjera sublime dhe moralet e mëdha me të cilat njihet shoqëria myslimane ne nuk do të mund t’i përmendim të gjitha. Këto vlera morale nuk janë thjesht të mira shoqërore me të cilat shoqëria myslimane krenohet dhe mburret para shoqërive të tjera, por ato janë çështje të fesë për të cilat çdo anëtar i shoqërisë do të merret në llogari nëse bëhet neglizhencë ndaj tyre.(3)
Shoqëria myslimane dallohet me moralin e saj. Në këtë shoqëri standardet morale dominojnë të gjitha çështjet dhe i japin asaj karakterin e dalluar, qoftë në fushën e shkencës, politikës, artit, luftës ose paqes. Nuk ka ndarje në mes të këtyre gjërave dhe moralit, sepse Sheriati islam erdhi për t’i plotësuar këto vlera fisnike. Muhamedi a.s. ka theksuar vazhdimisht se qëllimi i misionit të tij është përmirësimi i moralit të njerëzve, siç thuhet në hadithin e transmetuar nga Ebu Hurejre r.a.: “Nuk jam dërguar për tjetër përpos për t’ua përsosur moralin”.(4)
Virtytet e moralit janë porosi e fesë dhe në të njëjtën kohë ato bazohen në fe, dhe morali që bazohet në fe, i vetmi meriton të quhet moral i vërtetë. Parashtrohet pyetja, pse morali bazohet në fe dhe pse morali i tillë është më i shëndoshë dhe më i përsosur? Këtë e vërtetojnë shumë argumente, por më kryesore mund të jenë këto që do t’i përmendim në vijim.
-Morali që bazohet në fe është më i shëndoshë, sepse kur njeriu beson, jeton me vetëdije se atë e mbikëqyrë Allahu xh.sh., i Cili di, sheh dhe kontrollon çdo vepër të tij, qoftë ajo e fshehtë apo e hapur. Ai mund të fshihet nga të tjerët, por jo edhe nga Zoti Fuqiplotë. Ai mund t’i mashtrojë njerëzit, por jo edhe Allahun xh.sh..
-Besimtari beson në këtë botë edhe në botën tjetër. Besimi në botën tjetër-Ahiret, e bën njeriun më të moralshëm se kurdoherë, për arsye se ai një ditë do të vdesë, pastaj do të ringjallet dhe padyshim që do të japë llogari për veprat e bëra dhe do t’i jepet shpërblimi vetëm në bazë të asaj që e ka merituar. Pra, frika që të mos dënohet për veprat e këqija si dhe dëshira për t’u shpërblyer, janë thellë të vendosura në zemrën e besimtarit dhe bën që ai gjithmonë të sillet në bazë të normave morale, qoftë në vetmi ku nuk e sheh askush, qoftë edhe haptazi.

Fetaria dhe virtytet

Fetaria e vërtetë nuk është pretendim, por praktikë. Të qenit në piedestalin e besimtarëve më të mirë, nënkupton që duhet të dallohesh jo vetëm me përkushtimin për adhurime, por edhe për vlerat dhe virtytet. Kjo për faktin se këto të fundit janë fryt dhe produkt i adhurimeve, prandaj personaliteti i besimtarit vlerësohet sipas tyre. Virtytet morale tregojnë për nivelin e fetarisë dhe për pozitën që besimtari ka tek Allahu i Madhëruar.(5) Muhamedi a.s., është shëmbëlltyrë, dhe na porositë për vlerat morale duke na thënë: “Më i miri prej jush është ai që e ka moralin më të mirë.”(6) Si dhe: “Robi më i dashur për Allahun është ai me moralin më të mirë.”;(7) “Besimtari më i përsosur në besim është ai që ka moralin më të mirë.”(8)
Këto hadithe tregojnë qartë se morali nuk është diçka dytësore në Islam, por është thelbësorë për të qenë një mysliman i vërtetë dhe për të ndërtuar një shoqëri të drejtë dhe të begatë. Pra, nga kjo mund të konkludojmë se nuk ka moral pa besim dhe as besim pa moral. Mu për këtë morali është pjesë e pandashme e fesë dhe ai që ka fe ka edhe moral. Mirëpo, fatkeqësisht, ka njerëz të cilët besojnë, por janë pak të moralshëm. Kjo është rezultat i mosbindjes dhe besimit të dobët. Sa më e fortë është bindja e njeriut në ekzistimin e Zotit xh.sh., aq më tepër rritet dhe forcohet moralisht njeriu.

Etika dhe roli i saj

Etika islame është pjesë thelbësore e fesë, e cila përfshin parimet morale dhe sjelljet e drejta që një mysliman duhet të ndjekë në jetën e përditshme. Ajo është e ndërtuar mbi mësimet e Kuranit dhe Sunetin e Muhamedit a.s.. Rolin e etikës islame e ka paraparë edhe enciklopedisti i njohur Volteri, i cili ka thënë: “Edhe sikur të mos ekzistojë, Zotin duhet ta paramendojmë”. “Vërtet roli i Zotit dhe jetës tjetër është shumë i madh, për shkak se këto dyja janë themele të platformës së moralit.”(9) Gjithashtu do ta përmendim edhe fjalën e dr. Gustav Le Bon, kur thotë: “Vërtet bazat e moralit në Kuran janë aq të larta e sublime sa që ato janë lartësia e të gjitha vlerave morale që theksohen në të gjitha fetë tjera së bashku”. Kjo dëshmi e dr. Gustav Le Bon-it për vlerat morale në Islam ka domethënien e vet shkencore, ngase një gjë të tillë nuk ia ka dedikuar atij dashuria për principin ose urrejtja për tjetrin, por është një dëshmi për të vërtetën, dhe është kryerje e misionit shkencor të cilin ai i shërben. Vërtet fjala e tij është thënë vetëm pasi ai e ka studiuar Kuranin dhe është informuar me vlerat morale që gjinden në të. Dihet mirëfilli se dr. Gustaf Le Bon i ka studiuar fetë dhe ai është argument ose referencë e qëndrueshme në sociologji, andaj dëshmia e tij ka vlerë të madhe në këtë fushë.(10)

Gjërat e ndaluara në shoqërinë e virtytit dhe moralit

Është e natyrshme që shoqëria me virtyte të larta morale si shoqëria myslimane t’i ndalojë gjërat e këqija dhe karakteristikat e liga si: shtypja, tradhtia, gënjeshtra, mashtrimi, imoraliteti, pirja e alkoolit, bixhozi, shthurja morale, kamata, mos respekti ndaj prindërve, prishja e lidhjeve farefisnore, tallja me të tjerët, thirrja e njerëzve me nofka ofenduese, ngjallja e dyshimeve për ta dhe karakteristika tjera të këqija që instiktivisht të neveritin. Allahu i Madhëruar në Kuran thotë: “O ju që besuat, nuk bën të tallet një popull me një popull tjetër, meqë të përqeshurit mund të jenë më të mirë nga ata të cilët përqeshin dikë tjetër, e as gratë me gratë e tjera, sepse mund të ndodhë që gratë e tjera të jenë më të mira se ato që përqeshin (duke e nënçmuar njëri-tjetrin) dhe mos etiketoni njëri-tjetrin me llagape. Pas besimit është keq të përhapet llagapi i keq. E ata që nuk pendohen, janë mizorë. O ju që keni besuar, largohuni prej dyshimeve të shumta, meqë disa dyshime janë mëkat dhe mos hulumtoni për zbulimin e të metave të njëri-tjetrit, dhe mos përgjoni njëri-tjetrin; a mos ndonjëri prej jush dëshiron të hajë mishin e vëllait të vet të vdekur? Atë pra e urreni! Kini frikë nga ndëshkimi i Allahut, e Allahu është mëshirues, Ai pranon shumë pendimin.”(11)
Muhamedi a.s., është cilësuar nga Vetë Zoti Fuqiplotë me virtyte të larta, ku në Kuran thotë: “Vërtet, ti je në një shkallë të lartë të moralit!”(12) si dhe “Mëshirë për të gjitha krijesat.”(13) Ai na mëson për një qëndrim etik përtej mundësive të ndërsjella: vizitën e atij që s’të viziton, dhënien atij që s’të jep, faljen e tiranit, pra mëshirën në çdo rrethanë e kontekst. I Dërguari i Allahut synonte t’i largonte shokët e vet nga mënyra egoiste e jetesës, që mendon vetëm për rehatinë vetjake. Besimtarët nuk duhet që jetën e tyre ta sistemojnë në bazë të formulës: “Si mund të jetojë i qetë”, por sipas formulës tjetër, “si mund t’i bëj njerëzit të jetojnë të qetë”. Për besimtarin preokupimi me nevojat e vëllait besimtar, të qenët me të në ditët e telasheve, duhet të shndërrohet në mënyrë jetese. Sahabiu Bera ibën Azibi r.a., thotë se Pejgamberi a.s., ua kishte mësuar shtatë gjëra: “Të vizitojmë të sëmurin, të përcjellim xhenazen, të lutemi për atë që teshtin, t’i ndihmojmë të dobëtit, t’i ndihmojmë atij që i bëhet padrejtësi, ta përhapim selamin, dhe ta përmbushim atë për të cilën dikush na është betuar.”(14) Muhamedi a.s., i edukonte shokët e vet duke treguar praktikisht se sa i ndjeshëm ishte në edukimin konform kërkesave të jetës shoqërore. Sipas etikës pejgamberike, besimtarët e fuqishëm duhet të jenë në shërbim të të pafuqishmëve. Ai na ka treguar për vlerën e atyre që janë në shërbim të njerëzve duke thënë: “Ai që kujdeset për të venë dhe për nevojtarin është sikur ai që lufton në rrugën e Allahut, ose sikurse ai që falet natën dhe agjëron ditën.”(15)
Jeta shoqërore, njeriut bashkë me të drejtat i sjellë edhe përgjegjësi të ndryshme. Për këtë arsye njeriu duhet që po aq sa vetën të marrë parasysh edhe të tjerët, duhet të jetë i vetëdijshëm për kufijtë e vetë, duhet që në kontekstin shoqëror të veprojë sipas këtyre parametrave. Pejgamberi a.s., këtë ndjenjë të përgjegjësisë e ka shprehur përmes hadithit të anijes që përfaqëson shtresat e ndryshme shoqërore. Pra, një pjesë e udhëtarëve të anijes kanë fituar të drejtën të udhëtojnë duke qenë në pjesën e sipërme, e disa në atë të poshtme. Ata që janë në katin e poshtëm, meqë kanë nevojë për ujë, duke mos dashur të mos i shqetësojnë këta të katit të sipërm, hapin një vrimë në pjesën e poshtme të anijes. Dhe nëse këta të katit të dytë i lënë që të bëjnë atë që duan, të gjithë udhëtarët pa dallim do të fundosen. Por, nëse e pengojnë aksionin e shpimit të anijes, i shpëtojnë edhe ata që duan të bëjnë dëmin dhe veten.(16) Pejgamberi a.s., përmes këtij hadithi,(17) në mënyrë shumë lakonike (të prerë) ka përshkruar proceset dhe shtresat shoqërore.
Anija tregon familjen, lagjen, katundin, qytezën, qytetin, shtetin dhe në kuptimin më të gjerë botën. Me shprehjen “ata të katit të sipërm”, nënkuptohen udhëheqësit, të pasurit, punëdhënësit, të fuqishmit dhe zotëruesit e dijes, kurse me sintagmën “ata të kati të parë”, nënkuptohen njerëzit që udhëhiqen nga të tjerët, të varfrit, punëtorët, të papunët, të pafuqishmit ose injorantët. Vrima e hapur në anije nënkupton veprimet që ndikojnë negativisht në jetën shoqërore, si: vjedhja, korrupsioni, ryshfeti dhe çdo gjë tjetër jo legjitime. Allahu xh.sh., i ka ngarkuar myslimanët të ndërtojnë një “shoqëri shembullore”, të vetëdijshme për përgjegjësitë e veta, prandaj në Kuranin famëlartë thotë: “Ju jeni populli më i dobishëm, i ardhur për të mirën e njerëzve, të urdhëroni për mirë, të ndaloni nga veprat e këqija dhe të besoni në Allahun…”(18)

Përfundimi

Nga kjo që u tha mund të kuptojmë se një shoqëri e shëndoshë nuk ndërtohet vetëm mbi zhvillimin ekonomik apo fuqinë ushtarake, por mbi themelet e moralit dhe drejtësisë. Morali është ai që lidhë zemrat, ngjallë besim dhe krijon siguri dhe dashuri në marrëdhëniet shoqërore. Nëse çdo individ përpiqet të ndjekë moralin e porositur nga Kurani dhe Suneti i Muhamedit a.s., atëherë shoqëria do të lulëzojë në paqe, drejtësi dhe mirëqenie. Zoti na ndihmoftë në formimin e një shoqërie të tillë! Amin!

__________________________
1. Afif Abdul Fet-tah Tabbareh, Shpirti i fesë Islame, Përktheu dhe përshtati nga arabishtja, Mr. Driton Arifi, Prishtinë, 2020, f. 276.
2. Shaqir Fetahu, Feja fenomen i vërtetë, Shkup, 1997, f, 74.
3. Dr. Muhammed Ali el Hashimi, Shoqëria ideale, Prishtinë, 2009, f, 401.
4. Muhamed Nasirud dijn el Albani, El Xhamiu Es Sagijr ve zijadetu, l. Botimi i tretë, Bejrut, 1988, H. 2833.
5. Sedat Islami, Takvim, 1446-1447. Kalendar, 2025. Prishtinë, Veprat dhe virtytet e njerëzve të mirë, f, 112.
6. Sahihu i Buhariut, 3. Harfi, Prishtinë, 2024. Buhariu, 3559.
7. Sahih el Xhami, nr. 179.
8. Tirmidhiu, 1162.
9. Shaqir Fetahu, Feja fenomen i vërtetë, Shkup, 1997. f, 78.
10. Afif Abdul Fet-tah Tabbareh. Shpirti i fesë islame, Përktheu dhe përshtati nga arabishtja, Mr. Driton Arifi, Prishtinë, 2020, f. 277.
11. El Huxhurat, 11-12.
12. El Kalem, 4.
13. El Enbija, 107.
14. Buhariu, 6235.
15. Buhariu, 5353.
16. Kryesia e Çështjeve Fetare të Turqisë, Islami nëpërmjet haditheve, 4, f. 314.
17. Buhariu, 2493.
18. Ali Imran, 110

Dituria Islame 417/mesazhi/

Prof. Isa Tërshani