Gjashtë shekuj islam institucional në Ballkan

Akademik Feti Mehdiu

Abstrakt

Tezën e përhapjes së fesë Islame me dhunë në Ballkan, nga “pushtuesit aziatikë”, e kanë hedhur poshtë studiues të huaj, por edhe ata vendas, të cilët i trajtojnë me objektivitet çështjet historike. 

Studiuesit objektivë, të pavarur nga ideologji të caktuara politike, me anë të hulumtimeve të tyre shkencore, dëshmojnë se, te shqiptarët, gjurmë të fesë Islame ka pasur edhe para se të vinin osmanlinjtë në këto anë. Ky është një realitet që nuk mund të mohohet e as të injorohet. Qëndron gjithashtu fakti se, para se të vinin Osmanët në këtë rajon të Ballkanit- në hapësirën shqiptare, në radhë të parë, feja islame nuk ishte e mbështetur institucionalisht, nga subjekte relevante shtetërore. Ajo prezantohej vetëm nga individë vullnetmirë: misionarë apo tregtarë, të cilët rastësisht kalonin nëpër këto troje. 

Pas shthurjes së sistemit shoqëror komunist, në rajonin e Ballkanit perëndimor, ku bën pjesë populli shqiptar, që shtrihet në disa shtete: Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mali i Zi, Serbi, dhe populli boshnjak, teza se fenë islame e sollën me dhunë turqit (osmanët) për të asimiluar popullatën e këtyre vendeve, po bie dhe dita ditës po shkatërrohet. Derisa në vitet nëntëdhjetë të shekullit njëzet ajo tezë ngufaste frymën e studimeve e hulumtimeve objektive, tani mbretëron një frymë e re, më e lirë, me çka dëshmohet se sulltanati Osman ua mbrojti identitetin popujve të caktuar.[1]

Kjo frymë e re ka hapur perspektivë për shprehje të mendimit të lirë, të mbështetur në hulumtime shkencore objektive, pa droje nga sistemi politik në fuqi. Tani, tek-tuk, mund të gjendet ndonjë zë i shterur, i cili përpiqet të akordojë melodinë e dikurshme lidhur me këtë çështje, por ai zë do të heshtë para fakteve objektive historike.

Aty ku fillojnë të flasin argumentet, marrin fund thashethemet.

Tezën e përhapjes së fesë Islame me dhunë në Ballkan, nga “pushtuesit aziatikë”, e kanë hedhur poshtë studiues të huaj,[2] por edhe ata vendas,[3] të cilët i trajtojnë me objektivitet çështjet historike.

Studiuesit objektivë, të pavarur nga ideologji të caktuara politike, me anë të hulumtimeve të tyre shkencore, dëshmojnë se, te shqiptarët, gjurmë të fesë Islame ka pasur edhe para se të vinin osmanlinjtë në këto anë.[4] Ky është një realitet që nuk mund të mohohet e as të injorohet. Qëndron gjithashtu fakti se, para se të vinin Osmanët në këtë rajon të Ballkanit- në hapësirën shqiptare, në radhë të parë, feja islame nuk ishte e mbështetur institucionalisht, nga subjekte relevante shtetërore. Ajo prezantohej vetëm nga individë vullnetmirë: misionarë apo tregtarë, të cilët rastësisht kalonin nëpër këto troje.[5]

Nëse shprehemi me terminologjinë e sotme, këtë formë të prezantimit të fesë islame në hapësirën ballkanike mund ta quajmë aktivitet i shoqatave joqeveritare.

Këtu dëshiroj të theksoj, pikërisht, dy faktorë dhe rolin e tyre në përhapjen dhe kultivimin e fesë Islame dhe rrugëtimin e saj deri në ditët e sotme. Ato janë:

Faktori institucional, pas të cilit qëndron shteti, dhe faktori i dytë është organizimi vullnetar, pas të cilit qëndrojnë shkolla filozofike-fetare (të veshura me petk islam, me platformë të kombinuar) të ngjyrosur me filozofi mistike, pjesërisht të krishterë.[6]

Edhe këto OJQ islame ndonjëherë kanë pasur përkrahjen e organeve shtetërore.

Sa i përket faktorit të dytë, që në fillim ai ngërthente në vete një dozë të madhe të misticizmit e mistifikimit të veprimtarëve e shkollave të tyre, siç është rasti me legjendat për Sari Salltëkun[7], shehlerë e njerëz tjerë “të ardhur”. Këto teori dita ditës zbehen dhe mbesin të vetmuara. Si rrjedhojë e mungesës së argumenteve të paqëndrueshme, në njërën anë, dhe, në anën tjetër, ngritjes së vetëdijes së besimtarëve, e mbështetur kjo në burime të shpallura dhe të shkruara, dalin në shesh dobësitë e atyre platformave të mbështetura në gojëdhëna të paqëndrueshme, që nuk mund t’i bëjnë ballë realitetit aktual.

Mbështetja kryesore e tyre, përgjithësisht, janë gojëdhëna të pa verifikuara, të gatuara me brumin e misticizmit. Kjo nuk qëndron në raport të shëndoshë me bazat themelore Islame: Kur’anin Fisnik dhe Hadithin e Pejgamberit Muhamed a.s.

Ndërsa faktori institucional, i mbështetur në organet e sistemit shtetëror, në përhapjen e fesë Islame te shqiptarët edhe te boshnjakët, që në periudhën e parë dhe kontaktet e para me këtë hapësirë, disponon argumente historikisht të pakontestueshme dhe logjikisht të pranueshme gjatë tërë kësaj periudhe gjashtë shekullore. Ky faktor, për mbështetje kryesore në përhapjen e fesë Islame, kishte platformën e mbështetur në Kur’an, si mbështetjen kryesore teorike dhe në objektin për adhurim dhe edukim e veprime të tjera me interes për shoqërinë njerëzore-xhaminë.

Xhamia dhe teqeja dallojnë ndërmjet tyre për sa i përket themelimit, dedikimit dhe funksionit. Teqeja i pranon pasuesit e vet përmes një procedure të caktuar graduale, deri kur të arrijnë të marrin lidhjen e drejtpërdrejtë (të marrin dorë) te autoriteti i caktuar sipas hierarkisë së teqeve. Ndërsa xhamia i pranon ithtarët e fesë islame vetëm përmes Kur’anit dhe hadithit. Pejgamberi Muhamed a.s, atyre që shprehnin dëshirën për të pranuar fenë islame vetëm u rekomandonte të mësojnë ndonjë pjesë, sado pak nga Kur’ani.[8] Për të qenë mysliman i xhamisë nuk i nënshtrohesh rregullës “gir de gor”,[9] por lirisht mund ta shohësh, të mendosh e pastaj mund të vendosësh të pranosh apo të mos e pranosh. Xhamia ka obligime të caktuara me premtime për shpërblime, për vepra të mira të kryera, ose vetëm të planifikuara, si edhe kërcënime me masa ndëshkimore, për vepra të shëmtuara të kryera. Në teqe zbatohet një platformë vetëm me premtime për shpërblime, duke iu shmangur disa ajeteve të Kur’anit, në të cilat flitet edhe për masat fizike disiplinore.

Gjallërimin dhe kultivimin Islam në hapësirën ballkanike shqiptare, do ta vështrojmë në prizmin e këtyre dy themeleve: Kur’anit dhe xhamisë. Këta dy themele nuk ka mundësi të mistifikohen. Kur’ani është i vetmi burim, i cili ka imunitet absolut ndaj qasjeve eventualisht destruktive. Prandaj, bashkë me hadithin, konsiderohen themele të pakontestueshëm.

Xhamia e ka zanafillën që me kalimin e Muhamedit a.s. nga Meka në Medine, në vitin 622, kur u ndal në Kuba – sot lagje e Medinës, dhe themeloi xhaminë e parë në Islam.[10] Themelimi dhe organizimi i teqeve i përket shekujve XII, XIII e këndej.

Duhet theksuar këtu se objekt i këtij shqyrtimi është, në plan të parë, Feja Islame dhe jo Kultura Islame.

Këto dy gjëra duhet dalluar dhe shqyrtuar veçmas nga njëra-tjetra.

Jo se janë në kundërshtim njëra me tjetrën, por për faktin se, me trajtimin e tyre si një fenomen, i hapet rrugë e manipulimit dhe njerëzit janë të prirur për keqpërdorim. Thirren në njërën e veprojnë sipas tjetrës. Në gojë mban fenë, por në praktikë zbaton kulturën. Shkon në xhami vetëm për bajram! Për namaz të xhumasë nuk gjen kohë, as për namaz të sabahut e të drekës, etj. Kohëve të fundit, studiues, publicistë e shkrimtarë të ndryshëm, kur flasin për këto çështje, herë thonë feja islame, herë thonë kultura islame. Disa herë thonë edhe ideologjia islame. Ngatërrimi i fesë islame me ideologji, çfarëdo qoftë epiteti tjetër, që shpesh herë e hasim “ideologjia islame”, është me pasoja dhe shpie në përfundime destruktive.

Fe–ja, në gjuhën shqipe është e barabartë me “din”(d-j-n). Është me burim nga Kur’ani, në të cilin përmendet dhjetëra herë në diskurse të ndryshme, si fjala vjen në suret: Bekare, 153, 256, … Al Imran: 19, 83; Nur: 2; Nasr: 2, dhe më në fund te sureja Kafirun, ajeti 6: lekum dijnukum ve lije dijn.[11] Ndërsa termi kulturë islame dhe ideologji islame nuk përmendet asnjëherë as në Kur’an as në hadithe të Muhamedit a.s.

Dallimi ndërmjet emërtimeve fe islame dhe kulturë islame qëndron në faktin se Feja islame mbështetet në Kur’an dhe në hadith. Kur’ani dhe hadithi nuk janë ekskluzivisht për një popull të caktuar, por janë për tërë popujt e botës (rahmeten lil-alemin). Prandaj nuk mund të ketë fe islame arabe, fe islame turke, as fe islame shqiptare. As nuk mund të jetë islam arab, islam turk, islam shqiptar, islam evropian, islam aziatik etj. Ndërsa kulturën islame, skeletin islam, mund ta veshin edhe me ndonjë element të ndonjë vendi apo populli të caktuar. Kjo mund të jetë e kushtëzuar me kulturën dhe traditën vendëse, me kushtet klimatike, rrethanat historike, etj. Rrjedhimisht mund të flitet për kulturë islame shqiptare, por kurrsesi nuk mund të flitet për islam shqiptar, mund të flitet për kulturë islame arabe, aziatike, evropiane, turke, por emërtimi islam arab, islam aziatik, islam evropian, islam turk etj., është tendencioz dhe i pasaktë.

Ky fakt, do të thotë se feja islame mbështetjen e ka në dy burime: Kur’an dhe hadith, e jo në ideologji apo traditë të ndonjë regjioni të caktuar gjeografik. Kjo është garanci që kjo fe të vazhdojë gjallërimin e vet për një periudhë kaq të gjatë dhe në një hapësirë kaq të gjerë.

Në hapësirën e Ballkanit, respektivisht hapësirën shqiptare, për islam institucional mund të flitet saktësisht nga viti, 1389 dhe 1396.

Dëshmia më e fortë për këtë është se ushtria turke, pas fitores te lumi Marica, në vitin 1371 dhe fitores në betejën e Kosovës, në vitin 1389, kur në Prishtinë vihet gurthemeli i xhamisë së Madhe, e cila u ndërtua në vitin 1460, i vazhdoi luftërat dhe pasi arriti të vërë nën sundimin e vet edhe Kërçovën në vitin 1394, në vitin 1396 në rrëzë të kalasë së Kërçovës ndërtoi xhaminë, e cila quhet Sulltan Pajazit, ose xhamia e qarshisë e cila funksionon edhe sot. Përshkrimin e kësaj xhamie e ka përfshirë edhe Ekrem Haki Ayverdi në veprën e tij për monumentet e kulturës islame në Ballkan.[12]

Ky është objekti i parë për adhurim islam në Ballkan. Ndërsa, po në këtë hapësirë, gjithashtu në vitin 1396, për herë të parë në Jeni Pazar, te miniera Gluhavica, përmendet kadiu si institucion i jurisprudencës islame të sulltanatit osman, i cili vepron sipas ligjit të mbështetur në Kur’an dhe quhet sheriat.[13] Në fakultetin e drejtësisë është studiuar dhe quhej “e drejta e sheriatit”.

Përgatitja e terrenit për shtrirjen e fesë islame në hapësirën e Ballkanit ishte bërë në mënyrë të organizuar.

Në vitin 1385-86 ushtria osmane shtrinë sundimin e vet në Shtip, Veles, Prilep, Manastir dhe arrin në bregdetin shqiptar.[14] Në vitin 1391 edhe Shkupi bie nën sundimin osman[15]. Në vitin 1394 bie Kërçova, një qytezë në Jugperëndim të Maqedonisë.

Sulltanati Osman, platformën e vet për shtrirjen dhe mbajtjen e shtetit, e mbështeste në radhë të parë në formimin dhe kultivimin e drejtë moral e shpirtëror të popullatës ndaj së cilës shtrinte pushtetin e vet.[16] Prandaj, pas nënshtrimit të qyteteve të përmendura në Maqedoni, pas një stabiliteti relativ dhe fitoreve solide të sulltan Bejazidit – themelues i Sulltanatit Osman prej Danubit deri në Eufrat – xhamia e parë që është vënë në funksion, me sa dihet deri tani, është xhamia Sulltan Bajazit, respektivisht xhamia e qarshisë, në Kërçovë.

Sulltan Jëlldërëm Bajaziti i jepte shumë rëndësi ndërtimit të xhamive, si një faktor i rëndësishëm për ngritjen morale të shtetit të tij dhe në këtë mënyrë zbatonte me konsekuencë platformën shtetërore. Ai, kur e mori Bursën, përveç ndërtimit të xhamive, kishte urdhëruar që të ndërtohet edhe kalaja, si pararojë ndaj sulmeve eventuale. Gjithashtu në anën aziatike të Bosforit, në vazhdim të këtij aksioni, është ndërtuar kalaja Anadoluhisar.[17] Ndërkaq në Kërçovë kalanë e gjeti të gatshme.

Edhe kjo e dhënë është një nga faktet që e mbështesin përcaktimin e tij, që vetëm dy vjet pas rënies së qytetit në duar të turqve ta zgjedhë Kërçovën si pikë strategjike ku do të ndërtohet edhe xhamia rrëzë kalasë.

Ky ishte njëri nga faktet që dëshmon për ndërtimin e kësaj xhamie.

Fakti tjetër është shënimi që gjendet në administratën e bashkësisë islame të Kërçovës, në të cilin thuhet se xhamia Sulltan Pajazit është ndërtuar në vitin 1396. Me rastin e renovimit të xhamisë, në vitin 1984-86, është hequr pllaka me kronogramin që ka qenë e vendosur mbi derën e xhamisë, nga ana e jashtme, dhe nuk është kthyer më në vendin e vet. Praktikisht, është shmangur dhe rezulton e humbur!

Në administratën e Këshillit të Bashkësisë Islame në Kërçovë, gjithashtu disponojnë me dokumentacionin kur është bërë sondimi nga brenda, me ç’rast janë zbuluar themelet e para në thellësi prej 1.80 m.

Vjetërsinë e xhamisë Sulltan Pajazit në Kërçovë e dëshmon edhe stili karakteristik i ndërtimit që paraqet një kombinim të arkitekturës islame-bizantine.*[18]

Myslimanët, të entuziazmuar dhe të bindur se feja e tyre është fe e drejtë, ishin të frymëzuar dhe të motivuar që të arrinin ta përhapnin kudo predikimin e fesë Islame.[19] Kjo në të njëjtën kohë është edhe platformë e luftës së pastër islame, qëllimi i së cilës nuk ka qenë të zhdukë popullin e besimit tjetër, por vetëm të sundojë.

Ndërtimi i xhamive, përmes së cilave arrihet më me sukses formimi dhe kultivimi institucional, formimi i drejtë me moral të shëndoshë, ishte pjesë përbërëse e platformës së shtetit të themeluar mbi bazat islame, siç ishte sulltanati osman gjatë shtrirjes së mbretërimit të vet në Ballkan.

Sot, në disa shtete të Ballkanit, si: Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mal i Zi, Bosnjë dhe Hercegovinë dhe Serbi janë rreth 3200 (tremijë e dyqind) xhami, të cilat janë në shërbim të kultivimit të islamit institucional. Xhamitë janë transmetuese të burimit islam: Kur’anit dhe hadithit. Krahas këtyre ka edhe teqe e zavije, të cilat, po ashtu, janë në shërbim të islamit. Mirëpo, meqenëse këto mbështeten kryesisht në personalitete autoritative islame, si: haxhi Bektash Veliu, Abdulkader Xhejlaniu, Xhelaluddin Rumiu, etj., marrin karakter ideologjik.

Islami institucional i përhapur përmes xhamisë, një institucion i themeluar me Kur’an, në disa shtete të formuara pas shpërbërjes së sulltanatit osman, në Ballkan, si: Shqipëria, Jugosllavia[20], Bullgaria, etj., ka përjetuar situata shumë të rrezikshme, deri në shfarosje, por ndodh ajo që do Allahu, sepse Allahu nuk përudhë dhunuesit.

Në Beograd, pas kryengritjeve serbe, 1804 – 1815, nisi rrënimi i xhamive, si objekte që kultivonin islamin institucional. Batall xhamia,[21] e ndërtuar në vitin 1532, Imaret xhamia, e ndërtuar në vitin 1549, e cila ndodhej jo larg objektit SANU,[22] të sotshëm, u shndërruan në kafene “Proleqe”, në objekte të administratës serbe, etj.[23] Aktualisht, në Beograd, ka mbetur vetëm xhamia Bajrakli (në rrugën Gospodar Jevremova, afër Kalemegdanit).

Vetëm në Beograd janë rrënuar xhamitë vijuese: Xhamia Ibrahim beg, Ibrahim Çelebi, Bajram beg, Çik xhamia, Xhamija e re, xhamia Hasan Ali aga, haxhi Hasan aga, Ganish aga, haxhi Halil, Dibag, Defterdar, Reis efendi, Zejnudin aga, Seid Hasan Pasha, sulltan Sulejman, (në Kalamegdan), Xhamia sagir, Haxhi Sadik, haxhi Salih, xhamia Abdulxhebar, xhamia Ali Pasha, xhamia Haxhi Ali, Këzlaraga, xhamia Gali, Kuçuk Hysejn, Kuçuk Lazar pasha, haxhi Kuçuk Veli, Koski beg, Haxhi Mehmed, Mehmed aga, haxhi Mahmud, Sulltan Mahmud, Ket-huda Ferhat, Mustafa Çaush, Mahxhur xhamia, Haxhi Nezir, Mina, Habil efendi, Jahja pasha dhe Haxhi Veli. Disa prej këtyre xhamive i ka përshkruar edhe Evlija Çelebiu[24] edhe Muhamed Mufaku[25].

Në periudhën deri në vitin 1912, në Beograd, janë rrënuar edhe mesxhidet: Ebu Bekr efendi, baba Mahmud, Bazar pasha, Bejazid, Haxhi Durak, Dedezade, Haxher mesxhid, Xheman Hatun, Sulejman han, Haxhi Suka, Shamli hoxha, Osman, Haxhi Ali, Kazakli, Kestenxhi, Kuçuk Pazar pasha, Kuçuk Mustafa, Musa pasha.

Sipas të dhënave që ofron udhëpërshkruesi i shekullit XVI, Evlija Çelebiu, në veprën e tij Seyahatname,[26] shihet se ai gjatë udhëtimeve të tij vizitoi dhe përshkroi xhami e mesxhide në tërë territorin e Ballkanit.[27] Disa i ka prezantuar me emra, kurse në disa vende është shërbyer vetëm me shifra.[28]

Këtu do të përmendim disa prej tyre. Në Sombor ishte xhamia Sulejman han, Xhamia e pashës; në Illok, xhamia Sulejman han dhe Mehmet aga, afër së cilës ka pasur edhe një banjë publike (hamam); në Petar Varadin ishte xhamia Sulejman han në kala dhe disa të tjera në qytet; në Pozhegë ishte xhamia Sherklot, etj.

Evlija Çelebiu edhe për Shqipërinë jep të dhëna me interes. Sipas tij, në Peshkopi ishte xhamia Memi pasha; në Gjirokastër xhamia Hëzër aga, Haxhi Murat, sulltan Pajaziti i dytë, Memi pasha, Memi beg, xhamia e Palortos; në Skrapar xhamia Pajazit han; në Berat xhamia Uzkurli, Gazi Murat pasha, xhamia e Hunqarit, xhamia Fet-hije, xhamia Çelebi Hysen pasha; në Vlorë xhamia sulltan Sulejman, e ndërtuar në vitin 949 h., xhamia Memxhi zade, Hysen Aga, xhamia e Tabakëve; në Kavajë kishte katër xhami me minare; në Peqin ishte e njohur xhamia Abdurrahman pasha dhe Hariz Zade; në Elbasan ishin xhamitë: Gazi Sinan pasha, Hasan Balli zade, Biçakçi zade, Sinan beg dhe rreth 20 (njëzet) mesxhide; në Shkup kishte vizituar xhaminë e Hunqarit, xhaminë Jahja pashë, Karlo zade, te Ura e Vardarit, Koxha Mustafa pasha, xhaminë e kuqe – Is-hak beg dhe Isa beg; Manastiri kishte xhaminë Is-hak efendi, te ura, xhaminë Mahmut efendi, Gazi Hajdar pasha, Haxhi beg, Sungur çaush; në Shkodër përmend xhamitë: Sulltan Pajazit, Hysen beg, Karahysen.[29]

Presioni ndaj fesë Islame në Ballkan, gjatë shekullit XIX, vinte duke u shtuar dita ditës, duke zbatuar forma të ndryshme të dhunës. E njëjta gjendje vazhdoi pas luftërave Ballkanike edhe pas përfundimit të Luftës së parë botërore. Mbretëria Serbe – Kroate – Sllovene, vazhdoi një shtypje sistematike kundër institucionit të xhamisë dhe aktiviteteve të tij. Kohë pas kohe rrënohej ndonjë xhami me pretekstin se pengonte realizimin e planit urbanistik. Merreshin masa ndëshkuese ndaj personelit që shërbente në këto institucione, si: imam, myezin apo këshilltar xhamie. Qëllimi i këtyre veprimeve ishte të pengohej kultivimi i vlerave islame. Numri i xhamive u zvogëlua në masë të madhe. Në disa vende nuk mbeti asnjë xhami, kurse në Beograd mbeti vetëm xhamia “Bajrakli”. Gjendja në ish sanxhakun e Nishit është edhe më e errtë.

Përkundra faktit se Princ Nikolla i Malit të Zi, më 20 janar 1912, e kishte emëruar me dekret mbretëror myfti për myslimanët e Malit të Zi, Murtez ef. Karagjuzoviqin, rrënimi i xhamive vazhdonte. Vetëm në Mal të zi u rrënuan me themel xhamitë: Sulltan Selim, Sulltan Murati i tretë (Orta xhami), Ahmed beg – Lonxha, Shkanjeviqa – në Tivar; Gradska xhamia, xhamija Hareme – në BERANE; xhamia Bihor, Handar pasha, Fetahija, xhamija Bioça, Haxhidanusha në ashik mëhallë, Haznedar Mehmed aga, xhamia në Ivanj dhe xhamia Zaton – në Bjello Polje, Kollashin dhe Mojkovac; xhamia e kalasë – në Nikshiq, Sulltan Ahmet, Hysejn aga, xhamija e mëhallës, xhamija e Grliqit – në Shpuz (Danillovgrad); Sulltan Mehmeti i dytë-Fatihu, sulltan Pajaziti i dytë-te sahat kulla, Sinan pasha, Murteza pasha, pastaj edhe mesxhidi Sulejman agë Rama, haxhi Abdullah aga, xhamia në Risan, xhamia në Sutorini, xhamia e bardhë në Hercegnovi – dhe këtu nuk ka asnjë xhami sot. Xhamitë u rrënuan edhe në: GUSI: Sulltan Ahmet xhamia, Gjylbegu, Alibegu, Qosaj (ndërmjet Gusinje dhe Vuthajve); PLAVË: në Nokshiq, Turi, xhamia e nizamit, Rzhanica e epërme; PLEVLJE: Xhamia haxhi Hasan, Odabasha, Misirli Ahmed beg Jusuf kadi, Bubica, Hamidija; PODGORICË: Mehmed Han xhamia, Draçka, Glavatoviqi, Hadroviqi xhamia në Medun, Golubovci, Goriqani; Stara Crna Gora: Zhabljak, Çekliqi, Balija, Virpazar, Staniseljiqi, Obod, Cetinje dhe xhamia në Dupil; ULQIN: Xhamia e marinarëve – Rana, xhamia Meraje, xhamia Meterizi.[30]

Gjatë sundimit të mbretërisë SKS( serbe- kroate- sllovene), në Shkup, te Ura e gurit – në të djathtë të lumit Vardar, është rrënuar Burmali xhamia, objekt emblematik i arkitekturës islame.

Xhamia si institucion islam e pësoi shumë rëndë nga sistemi komunist që u instalua në Shqipëri pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore.[31]

Pas përfundimit të Luftës dytë botërore – me ngadhënjimin e sistemit komunist – Tirana zyrtare, nisi përndjekjen sistematike kundër xhamisë dhe elementit fetar në përgjithësi. Në vitin 1967 me dekret shtetëror, nr. 4262 të lëshuar nga Presidiumi i Kuvendit Popullor, me datë 1 prill 1967, u ndaluan të gjitha aktivitetet fetare dhe “… të gjitha pasuritë, e tundshme dhe të patundshme të komuniteteve fetare kaluan në dispozicion të komiteteve të partisë… ose iu dorëzuan kooperativave bujqësore.” Mbylli, rrënoi apo ua ndërroi funksionin 2169 objekteve fetare, pa përjashtim: të krishtera apo islame, kështu që qindra xhami u zhdukën fare.[32] Dekreti i Presidiumit për ndalimin e fesë, i vitit 1967, u inkorporua në Kushtetutën e Shqipërisë të vitit 1976.[33] Kjo situatë më së shumti goditi elementin islam dhe xhaminë, sepse të krishterët edhe më tutje ditën e diel e kishin të lirë – festë zyrtare javore – kurse dita e xhuma, namazi kolektiv i definuar me Kur’an,[34] deri në vitin 1990 u harrua tërësisht në kufijtë e Shqipërisë politike, respektivisht Shqipërisë Londineze.[35]

Pas këtij akti të paprecedent në historinë e shteteve, vetëm në Tiranë u rrënuan ose iu ndryshua funksioni: Xhamia e Sulejman Pashës, xhamia e Met Firës, xhamia e Zajmit, e Stërmasit, xhamia e Karapicit, e Tetovës, xhamia e Balit, xhamia e Vathit, xhamia e varrit Bamit, xhamia e Bërxollit, e Islam Allës, Sheh Zelës, Xhamia me teneqe, xhamia e sheh Voglit, xhamia e Tabakëve, xhamia Dine Hoxha, etj.[36] Të njëjtin fat e pësuan qindra xhami në kufijtë e Republikës së Shqipërisë.

Në Kosovë, Maqedoni, Bosnje e Hercegovinë dhe Mal të Zi, që ishin në përbërje të shtetit të quajtur Jugosllavi, zyrtarisht ishin të lira institucionet fetare – edhe xhamia, por vazhdimisht mbahej nën lupë, si institucione që nuk e përkrahnin sistemin shtetëror komunist, sepse ishte sistem i imponuar me dhunë. Rrënimi i xhamive vazhdonte, me arsyetimin se ishin pengesë e realizimit urbanistik. U rrënuan: xhamia Junus efendi në Prishtinë, te Teatri kombëtar i Kosovës, Tupan xhamia, në Tetovë, në mes të qytetit, që sot është park i Shtëpisë së Kulturës, xhamia në qendër të Gostivarit, që aktualisht është park i qytetit.

Kohë pas kohe arrestohej dhe dënohej me burgim të rëndë ndonjë imam apo pari tjetër islame, si element i rrezikshëm për sistemin komunist, si Hysejn Xhozo, në Sarajevë, hafiz Sulejman Shehapi, hafiz Abdullahu, mulla Garipi, në Tetovë, Shaban efendija në Kumanovë, hafiz Jakupi në Prizren, hafiz Nazimi në Kërçovë[37], etj.

Këto veprime ishin sinkronizim i projektit për ndjekjen deri në shfarosje të elementit josllav në këta troje, të cilin e kishin përpiluar Ilija Garashanini, Vasa Çubrilloviqi, i bekuar nga Ivo Andriqi[38] dhe e zbatonte aparati shtetëror i Jugosllavisë Avnojiste. Kulmimi i kësaj gjendje arrin me luftërat e fundit që bëri Serbia (në emër të Jugosllavisë) në vitet 1991 – 1999, në Kroaci, në Bosnje dhe në Kosovë.

Në Bosnje dogji dhe shkatërroi 94 xhami,[39] në Kosovë, vetëm në periudhën e luftës së fundit 1997-1999, u dogjën dhe u shkatërruan 218 xhami.[40] Madje kjo valë – djegia e shembja e xhamive – e përfshiu edhe Maqedoninë.[41] Gjatë luftës së fundit në Kosovë 1997-1999, përveç vrasjes së disa imamëve, u përdor edhe djegia e trupit të tyre.[42]

Sistemi Komunist, që u vendos pas Luftës së Dytë Botërore, në këtë pjesë të Ballkanit, ushtroi presion shumë më të madh, sidomos në Shqipëri, me burgosje dhe dënime deri në 20 vite, me pushkatime e me internime. Me burg u dënuan: hafiz Ibrahim Dalliu, hafiz Ismet Dibra, hafiz Sabri Koçi, Haki Sharofi, Jonuz Bulej, Vexhi Buharaja, Ibrahim Hasnaj, Ismail H. Muçej, Faik Q. Hoxha, Hasan Tahsin – Haveriku, hafiz Sherif Langu, hafiz Musa Dërguti, hafiz Ali Tarja, hafiz Mustafa Varoshi, sheh Ali Pazari, etj.

U pushkatuan: Shyqyri Myftiu, Baba Hajro Progonati, sheh Ibrahim Karbunara, sheh Qerim Delvina, etj.

U internuan: hafiz Ali Korça, Baba Reshat Bardhi, dr. Behxhet Shapati, sheh Qazim Hoxha, etj. Disa vdiqën nëpër burgje: Halil Hoxha, Hoxhë Dusha i Tropojës, Imam Shabani, Baba Myrteza Kruja, Nebih Novosella, Zenel Hoxha, Baba Muço, etj.[43]

Megjithatë, mbijetesa dhe gjallërimi i xhamive, si institucion i themeluar sipas platformës Kur’nore, sepse: “ussise alat-takva…..” pas këtyre peripecive vazhdoi rrugëtimin e tij. Aktualisht në Kosovë janë 713 xhami, në Maqedoni, 657, në Shqipëri ka 694 xhami, në Mal të zi janë 123, kurse 71 janë rrënuar pas vitit 1912 – dhe nuk ekzistojnë më,[44] në Bosnje dhe Hercegovinë ka rreth 800 xhami, në Sanxhak e Luginë të Preshevës – Serbi, janë 220 xhami.

Qëndresën – rezistencën e islamit institucional në Ballkan e ka ndihmuar në masë të madhe institucioni i vakëfit dhe dhuruesit e devotshëm të vakëfeve, të cilët në vakëfet e dhuruara e kishin caktuar shumë qartë që në xhaminë, së cilës i referohet vakëfi, të lexohej Kur’an pas namazit të jacisë, pas namazit të sabahut, pas namazit të drekës, etj. Disa herë e kishin caktuar edhe cila sure të lexohej: Jasin, Kehf, Fet-h, etj., dhe si të lexohej. Kishin theksuar se ai që këndon duhet të ketë zë të bukur, të lexojë me texhvid. Kishin saktësuar edhe sa duhet të paguhet.[45]

Mënyra tjetër e përhapjes së fesë Islame në këto troje ka të bëjë me misionarët e ndryshëm, të cilët më vonë i gjejmë nën platformën e shkollave filozofike islame. Me fjalë të tjera i gjejmë të organizuar si drejtime sufiste, të cilat historia shqiptare i njeh si sekte fetare islame. Shkolla më e njohur filozofike islame, apo tarikati më i njohur në trojet shqiptare, madje në përgjithësi në Ballkan, është tarikati Bektashi, themeluar në Anadoll nga Haxhi Bektash Veliu, në shekullin 13 dhe 14.

Sot në hapësirën Ballkanike: Kosovë, Shqipëri, Maqedoni, Bosnjë e Hercegovinë, gjallërojnë edhe shkolla të tjera filozofike islame, (sekte fetare) si Sadi, Kaderi, Melami, Halveti, Rifai, etj.[46]

Të gjitha këto, nëse i shikojmë në prizmin e zhvillimeve bashkëkohore të aktiviteteve politike e shoqërore, sipas funksionit dhe rolit që kanë luajtur gjatë historisë, madje që vazhdojnë ta kenë edhe sot, mund të quhen Organizata Joqeveritare Islame (OJQI). Nuk ka dyshim se, edhe këto, me angazhimin e tyre, kanë kontribuar në përgatitjen e këtij opinioni për të pranuar normat e reja fetare, normat islame, të cilat ngarkonin ithtarët, që sapo i bashkoheshin kësaj feje, me disa obligime, të cilat më parë nuk i kanë njohur banorët e këtyre trojeve, si agjërimin një muaj, namazin pesë herë në ditë-individualisht, një herë në javë dhe dy herë në vit me namaz kolektiv, ashtu edhe me dhënien e zekatit, që nuk ishin të njohura deri atëherë. Këto norma, në atë kohë, i zbatonin personalisht ithtarët e këtyre shkollave dhe pasuesit e tyre.

Institucionet shtetërore të kohës sigurisht i kanë përcjellë aktivitetet e këtyre shkollave (OJQI) dhe pas plotësimit të detyrave të precizuara me Kur’an dhe me hadith (sheriat), atyre u është lejuar edhe një aktivitet tjetër si superstrukturë shoqërore, nën petkun e së cilës, më vonë, disa prej atyre shkollave përqafuan vetëm zbatimin e akteve të superstrukturës dhe i injoruan, ose i deformuan disa nga detyrat themelore islame të përcaktuara në Kur’ an, si namazi, agjërimi, etj.

Këto rryma të Organizatave Joqeveritare Islame, në mungesë të burimeve të shkruara e të sakta nga themeluesit e atyre shkollave, platformën e veprimeve të tyre e mbështesnin në traditën gojore në një rreth hermetik. Në këtë mënyrë, dalë ngadalë, në disa sosh u ngulitën lloje adhurimi dhe doktrina nga filozofitë e Lindjes, që kishin depërtuar tek ata përmes krishterimit. Të përmendim këtu, si ilustrim, formën e agjërimit, i cili është si agjërimi i të krishterëve. Ky lloj agjërimi është për një kohë të caktuar ku nuk përdoren yndyrëra. Ushqimet e tjera dhe pijet, përveç ujit, nuk i ndalin.

Disa syresh kanë prekur edhe në bazat e besimit islam. Ata, në kundërshtim me Kur’anin, sipas të cilit… inne ekremekum indallahi etkakum…[47] mendojnë se familja e Muhamedit a.s. ka privilegje vetëm për faktin se rrjedh nga pejgamberi dhe këtyre u takon të vazhdojnë qeverisjen e popullit arab, pas vdekjes së Muhamedit a.s. Kjo qasje ka shkaktuar luftëra e gjakderdhje ndër vëllazërore në mesin e shoqërisë islame të sapo formuar, për qëllime të primatit politik. Atyre qëllimeve politike u kanë veshur ngjyra fetare-islame, duke u përpjekur të fusin në lojë edhe Kur’anin dhe hadithin si burime të pakontestueshme për bazat e mirëfillta islame.

Kjo çështje del në sipërfaqe menjëherë pas vdekjes së halifit të katërt, Aliut r.a. dhe e përcjell zhvillimin e jetës islame, deri sot, diku më shumë e diku më pak.

Prandaj këtu duhet ndarë feja islame nga kultura islame. Kjo forma e dytë është shprehje e kulturës islame, e ngjizur në periudha dhe rrethana të caktuara arabe.

Në këto interpretime ata strehohen nën hije të autoriteteve reale ose të imagjinuar dhe në mendimin e lirë të individëve të politizuar, për të futur grindje ndërmjet ithtarëve të fesë Islame. Ata u japin interpretime kuturu disa ajeteve të Kur’anit, vetëm për të gjetur hapësirë ideja e tyre për ndonjë ndalesë, siç është alkooli, apo për të siguruar marrjen e pushtetit – me anë të linjës trashëgimore.[48]

Këtu nuk jemi thelluar në historikun e lindjes dhe zhvillimit të atyre dallimeve, por mendoj se këto dallime, që janë të pranishme sot, nuk kanë ekzistuar në kohën kur kanë jetuar Haxhi Bektashi, Xhejlani, Muhjiddin Arabiu e mistikë të tjerë. I përmendëm këtu me qëllim të sqarimit të këtyre dy formave të gjallërimit islam, përhapjes, mbijetesës dhe aktualitetit të fesë islame deri në kohën tonë.

Këto dy forma të depërtimit dhe të kultivimit islam në Ballkan janë edhe sot. Mendimet e studiuesve, e të pseudostudiuesve, mendime se feja Islame në Ballkan, te shqiptarët dhe boshnjakët, ka arritur, ka gjallëruar dhe do të gjallërojë falë aktivitetit të rrymave apo shkollave filozofike islame, të cilat ata i quajnë sekte mistike, përparimtare dhe të përshtatshme për nevojat kombëtare, nuk qëndrojnë.

Ndërkaq argumentet flasin se fillimet, përhapja dhe gjallërimi Islam në Ballkan, konkretisht në hapësirën shqiptare, janë të lidhura ngushtë edhe me një lidhje të qëndrueshme e afatgjatë me veprimin e institucionit të xhamisë, si një institucion i mbështetur në Kur’an. Institucionet shtetërore të sulltanatit osman, kur arritën ta vënë nën sundim Ballkanin, në mbështetje të Kur’anit dhe hadithit, si dy burimet e pakontestueshme të fesë islame, ndërtuan mekanizmat e nevojshme legale për veprim dhe zbatim të këtyre dy burime ve të Islamit. Ndërtuan xhami si parakusht për të përgatitur njerëz me moral të shëndoshë, në formë legale. Këtë e dëshmon fakti se në të njëjtin vit kur u ndërtua xhamia e parë në këto hapësira, në vitin 1396 – në Kërçovë, kemi edhe caktimin e institucionit të jurisprudencës islame – kadiun në Jeni Pazar, si një instrument përcjellës i zbatimit të bazave islame.

Këto institucione erdhën duke u shtuar dhe asnjëherë nuk ranë në ndikimin e ideologjive të ndryshme, sepse për to Kur’ani ishte, mbi të gjitha, rregulluesi më i mirë i jetës, në luftë, në paqe dhe pas paqes.

Vetëm ashtu arritën që deri më ditët e sotme, për 620 vitet e kaluara, të bëjnë jetë aktive, herë më shumë e herë më pak, por asnjëherë të gjunjëzuar para ideologjive, si platforma të përgatitura nga njerëzit e zakonshëm, nën ndikim të qarqeve të ndryshme. E ardhmja e tyre do të jetë e ndritshme nëse vazhdojnë të ndjekin rrugën e Kur’anit dhe të sunetit të Muhamedit a.s.

Historia duhet mbështetur në argumente morale dhe materiale, të verifikuara. Nëse mbështetet në mite nuk ka ardhmëri.

Popujve të Ballkanit u mjaftojnë argumentet për një histori të mirëfilltë.

[1]. Hasan Kaleşi, Arnavutların millibekasının esas amilleri olarak turklerin Balkanlar fet-h ve islamiyetininin yayılması, I. Miletlerarası Türkoloji Kongresi, Istanbul, 1979; shih:Koha ditore, 11 korrik, 2015, 18 korrik, 2015, 25 korrik, 2015, Prishtinë. Në tre vazhdime botohet për herë të parë në gjuhën shqipe me titull: Ardhja e turqve në Ballkan dhe përhapja e Islamit, shkaqet themelore të vazhdimësisë etnike të shqiptarëve.

[2]. Tomas Arnold, Historia e përhapjes së Islamit, Prishtinë, 2010.

[3]. Muhamet Pirraku, Shkaqet e kalimit në islam te shqiptarët, Hëna e Re, korrik-gusht-shtator, 1992; Emri kombëtarë i shqiptarëve nuk është dhunë islame, Dituria Islame, nr. 81-82, 1996, Prishtinë

[4]. Nexhat Ibrahimi, Islami në trojet iliro-shqiptare gjatë shekujve, Prishtinë, 2000; Ilmi Veliu, Islami në Ballkan arriti para Osmanëve, Kërçovë, 2006.

[5]. Qemajl Morina, E vërteta dhe paragjykimet për Islamin në Botë, Feja, kultura dhe qytetërimi islam, Prishtinë, 1995.

[6]. Shyqyri Hysi, Muslimanizmi në Shqipëri: 1945 – 1950, Tiranë, 2006.

[7]. Hasan Kaleshi, Legjenda shqiptare për Sari salltëkun, Përparimi, nr. 1, 1967, Prishtinë, f. 85-103.

[8]. Al- Kur’anu-l-Kerim, përktheu Feti Mehdiu, botim i tretë, Prishtinë, 2015; Sahihu-l- Buhari në gjuhën shqipe, Libri 10, Kreu 65, Prishtinë, 2014.

[9]. Shyqyri Hysi, Muslimanizmi në Shqipëri: 1945 – 1950, Tiranë, 2006.

[10]. Kur’an-i kerim, sureja Tevbe, ajeti 18, 108. Innema ja’muru… le mesxhidun ussise alat-takva…

[11]. Kur’an-i kerim, sureja Kafirun, ajeti 6; El -Mu’xhemu-l-mufehres li alfazi-l-Kur’ani-l-kerim, “din”.

[12]. Ekrem Haki Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimarı Eserleri – Yugoslavya, cilt 3, Istanbul,

[13]. Noel Malkolm, Kosova, një histori e shkurtër, Prishtinë, 2001

[14]. Istorija na Makedonskiot narod, knjiga prva, Skopje, 1969

[15]. Halil Inalxhik, Osmansko Carstvo, Beograd, 1974; Istorija na makedonskiot narod, Skopje, 1969.

[16]. Halil Inalcik, ibid; Sulejman Dashi, Xhamitë më të vjetra në Shqipëri, P e r l a, nr. 2, 1996, Tiranë.

[17]. Halil Inalcık, ibid

[18]. J.V.Hammer, Historija turskog (osmanskog) Carstva, 1, 2, 3, Zagreb, 1978; (Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, birinci cilt, Istanbul, (Üç dal neşriyyat); Sami Frashëri, Kamusu-l-a’lam, cilt: 1-6, Istanbul, 1889-1898, s.v. Istanbul.

[19]. Dr.Feti Mehdiu, Nga Kërçova për Kërçovën, Kërçovë, 1995.

[20]. Tomas V. Arnold, Povijest islama, historijski tokovi misije, Sarajevo, 1989; (botimi në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2010, përktheu Nexhat Ibrahimi.)

[21]. Muhamed Mufaku, Tarihu Belgrad islamijje, Kuvajt, 1987.

[22]. Srpska Akademija Nauka i Unetnosti në Beograd.

[23]. Mbretëria Serbe – Kroate – Sllovene; Serbia, Kroacia, Sllovenia, Bosnja e Hercegovina, Mali i Zi, Kosova, Maqedonia.

[24]. Divna Gjuriq – Zamolo, Kontribut për njohjen e xhamive të Beogradit, Studime Orientale, nr. 2, 2002, Prishtinë; Priloziza Oriejntalnu Filologiju, XV-XVI, 1960, Sarajevo.

[25]. Muhamed Mufaku, Tarihu Belgrad islamijje, Kuvajt, 1987.

[26]. Evliya Çelebi, Seyahatname, 1-6 cilt, Istanbul, (Uçdal yayinlar) Istanbul, s.a.

[27]. Evlija Čelebi, Putopis, Sarajevo, 1973, p. 85.

[28]. Evlija Čelebi, Putopis, Sarajevo, 1973.

[29]. Evlija Çelebi, Shqipëria para tre shekujsh, Tiranë, 1930, 2000; Evlija Çelebiu në Shqipëri dhe në viset fqinje: Kosovë, Mal i Zi, Ohër, Tiranë, 2008.

[30]. Hadžiosmanović, Husein, G l a s n i k VIS-a, nr. 2, 5, 1982, Sarajevo.

[31]. Sabit Uka, Jeta dhe veprimtaria e shqiptarëve të Sanxhakut të Nishit, Prishtinë 1995 (libri 4.)

[32]. Bajro Agović, Džmaije u crnoj Gori, Podgorica, 2001.

[33]. Roald Hysa, Xhamitë e Tiranës, Tiranë, 2008.

[34]. Musa Ali Basha, Rrrugëtimi i fesë islame në Shqipëri: 1912 -1967, Tiranë, 2011, f. 525.

[35]. Ibid. f. 429.

[36]. Roald Hysa, ibid.

[37]. Feti Mehdiu, Hafizët tanë, Prishtinë, 2010, f. 206; Të burgosurit politik shqiptarë të Kërçovës, 1944-1994, Prishtinë, 2011.

[38]. Spastrimi etnik, Tiranë, 2010; Serbian barbarities against islamic monuments in Kosova: February ‘98 yune ‘99, Prishtina, 2000 (me legjenda në gjuhën angleze dhe arabe).

[39]. Glasnik VIS-a, 1982- 1988, Sarajevo

[40]. Serbian barbarities against islamic monuments in Kosova: February ‘98 yune ‘99, Prishtina, 2000.

[41]. Plagët e pavdekshmërisë (wounds of eternity), Shkatërrimi dhe dëmtimi i objekteve fetare islame gjatë luftës në Maqedoni, Shkup, 2002. E përgatiti Behixhidin Shehapi.

[42]. Ramadan Shkodra –Sadik Mehmeti – Agim Gashi, Imamët shehidë në luftën e fundit në Kosovë, 1989-1999, Prishtinë, 2010.

[43]. Musa Ali Basha, Rrugëtimi… Tiranë, 2011, f. 427.

[44]. Bajro Agović, Džmaije u crnoj Gori, Podgorica, 2001.

[45]. Hasan Kaleshi, Vakufnamet më të vjetra në gjuhën arabe në Jugosllavi, Prishtinë, 2012.

[46]. Xhemal Qehajiq, Dervishki redovi u Jugosllovenskim zemljama, Sarajevo, 1986; Jashar Rexhepagiq, Dervishët, rendet dhe teqetë, Prishtinë, 1999; Dr. Mehmet Eroz, Turkiye\de alevilik –bektashilik, Istanbul,1977.

[47]. Kur’an, El-Huxhurat, 13.

[48]. Xhemal Qehajiq, Dervishki redovi u Jugosllovenskim zemljama, Sarajevo, 1986; Jashar Rexhepagiq, Dervishët, rendet dhe teqetë, Prishtinë, 1999; Dr. Mehmet Eroz, Turkiye\de alevilik –bektashilik, Istanbul,1977.