Kundërthëniet e modernizmit

Shkruan: Ferid MUHIQ, Shkup

Kant, Përparimi, Modernizmi

Formula e parë eksplicite e filozofisë së Modernizmit daton para se kjo lëvizje gradioze të konstatohej si e tillë, një lëvizje që, për nga përmasat, implikimet dhe ndikimet e saj në të gjitha fushat e jetës shoqërore nuk mbetet pas Renesancës, madje mund ta tejkalojë atë. Me një precizitet tejet të rrallë, siç është ajo për datimin e ngjarjeve më të rëndësishme në historinë e ideve, fillimi i Modernizmit mund të shënohet me definicionin e famshëm të Kantit për Iluminizmin, se: “Iluminizmi është dalja e racës njerëzore nga adoleshenca, në të cilën, për fajin e vet, ka mbetur për një kohë të gjatë.”
Nga ky qëndrim u formua koncepti i Njeriut Modern dhe, njëkohësisht, u përcaktuan të gjitha elementet kryesore të lëvizjes, fillimisht në letërsi, arte vizuale dhe muzikë, për t’u përhapur shumë shpejt në të gjitha fushat e jetës shoqërore. Kjo lëvizje njihet si Modernizëm (në Gjermani është njohur me emrin “Moderna”). Motivi qendror i Modernizmit – përqendrimi i njeriut tek vetvetja dhe përkushtimi i tij obsesiv ndaj një lloj introspeksioni të përgjithshëm, sistematik dhe kolektiv – u promovua si detyra më e rëndësishme e epokës dhe imperativi i secilit njeri modern!

Braktisja e “shtëpisë prindërore”

Në thelb, kjo ishte një lloj thirrjeje për njerëzimin që ta braktisë njëherë e mirë sigurinë e “shtëpisë prindërore”, ku kishte jetuar deri atëherë, dhe me heroizëm të nisej rrugës së tij, duke u përballur me stuhinë kozmike që e rrethonte! Siguria e sistemit shoqëror tradicional – “shtëpia prindërore” – ku njerëzimi kishte mbetur më gjatë se ç’duhej për moshën e tij, buronte nga dy gjëra: 1. Nga lidhja reale dhe ndjesia e afërsisë me mjedisin e tij jetësor dhe me gjithë botën e jashtme; 2. Nga besimi i fuqishëm se Zoti mbikëqyr dhe kujdeset për çdo gjë dhe për të gjithë. Por, në realitet, kërkesa për t’u larguar nga siguria e “shtëpisë prindërore” nënkuptonte vendosmëri për një ndërprerje përfundimtare me Natyrën, në fund të fundit edhe me gjithë Universin dhe shtypjen e ndjenjës spontane, të lindur, të unitetit me botën, të cilat interpretoheshin si shenja të papjekurisë dhe varësisë së zgjatur infantile! Në një numër të madh diskutimesh shkencore, studimesh psikologjike dhe, veçanërisht, në letërsinë e gjithë shekullit të 19-të dhe gjysmës së parë të shekullit të 20-të, “papjekuria” e njerëzimit u lokalizua pikërisht te ndjesia e “lidhjes së supozuar imanente” me Natyrën, e interpretuar radikalisht si “varësi infantile”. Nga Natyra. Nga Zoti. Ose, nga të dyja premisat e “shtëpisë prindërore”. Sidoqoftë, varësia mbetet varësi dhe çdo varësi është dëshmi e papjekurisë. Entuziazmi romantik dhe pasioni për Nënën Natyrë u zëvendësua nga etosi konkuistador i pushtimit dhe nënshtrimit të pamëshirshëm të Natyrës si një territor armik ose, në rastin më të mirë, humanizimi i Natyrës, me ndryshimin e saj rrënjësor sipas nevojave të njeriut. Ndarja nga “nevoja infantile për Zotin, Krijuesin dhe Mbrojtësin” kaloi në tri faza: 1. Konfrontimi i drejtpërdrejtë, që kulmoi me vetëproklamimin e Paul Holbach-ut, përfaqësuesit më të ashpër të krahut ateist të Iluminizmit, si “armik personal i Zotit”; 2. Revolucioni antropoteist i Ludwig Feuerbach-ut, i cili përfundoi në atë se “Zoti është një projeksion abstrakt i njeriut, i amplifikuar pafundësisht, me virtytet dhe aftësitë e tij më të larta”; 3. Tridhjetë vjet pas definicionit të Kantit, i riu Karls Marks, në të njëjtin frymë, do të shkruante se “emancipimi i njerëzimit do të thotë çlirim i tij nga pushteti i të gjitha zotave – tokësorë dhe qiellorë!”

Drita dhe errësira e arsyes njerëzore

Në kuptimin etimologjik, Iluminizmi i referohet dritës si frymëzim i tij – madje identifikohet me të. Në fakt, rrënja është vetë fjala “dritë” – iluminim, ndriçim; frëngjisht: Éclaircissement; anglisht: Enlightenment; gjermanisht: Aufklärung. Në trajtimin programor, Iluminizmi e përcakton iluminimin e njerëzimit si mision të vetin, i cili duhet të ndodhë si një akt i futjes së Dritës së Arsyes në errësirën e mendjeve të njerëzve, të cilat deri atëherë ishin “shpellat bekoniane” të mbushura me besime të kota dhe idhujtari, ndërsa me kalimin e kohës secila prej tyre ishte kthyer në camera obscura! Pas përfundimit me sukses të kësaj detyre, njerëzimi i përndritur do të hynte triumfalisht në epokën e iluminimit të një bote të iluminuar, të ndërtuar pikërisht nga ajo dhe vetëm ajo dritë – Drita e Arsyes! Ndërtimi i kësaj bote fillon nga momenti i proklamimit apodiktik dhe pranimit universal të Arsyes njerëzore si kriter absolut, arbitër dhe ligjvënës i të gjitha gjërave në botë. Ky vizion optimist dhe i përndritur i shoqërisë, i bazuar në besimin e pakufishëm në fuqinë absolute të Arsyes njerëzore dhe përtej përfundimit të nxjerrë prej saj për një njerëzim në thelb sovran dhe të vetëmjaftueshëm, si një lloj që nuk ka nevojë për zota – as tokësorë, as qiellorë! – për të mbijetuar dhe për ta ndërtuar botën sipas masës dhe shëmbëlltyrës së tij – Iluminizmi ia përcolli plotësisht Modernizmit!
Megjithatë, bashkë me dritën e arsyes, Iluminizmi ia përcolli Modernizmit edhe anën e tij të errët, e cila mbeti pothuajse krejtësisht e harruar, ashtu siç është harruar edhe ana e errët e Hënës. Nëse anën e errët të Hënës e kemi harruar, sepse ajo kurrë nuk kthehet nga Toka, ana e errët e Modernizmit mbeti e harruar për shkak të dritës mbresëlënëse të ideve të tij. Obsesioni me motivin e dritës kulmoi me figurën e Prometeut nga mitologjia antike, i shpallur me entuziazëm universal si mbrojtës i racës njerëzore dhe shenjtor i parë në kalendarin e Iluminizimit dhe Modernizmit. Dhe, në këtë rast, drita tepër e fortë i verboi njerëzit. U harrua plotësisht se Prometeu i mitologjisë ishte një hajdut i vogël hakmarrës!
Admirimi, entuziazmi dhe ekstaza për shpalljen e pjekurisë së njerëzimit, e parashikueshme, por edhe e pandalshme, çoi në një vetëvlerësim të pakritikueshëm, injorim të realitetit, për të përfunduar më në fund si një sindromë kolektive e arrogancës narcisoide. Pa e vënë re fare, Modernizmi e shtyu njerëzimin të realizonte në praktikë dy ndërprerje të mëdha simbolike, kognitive dhe emocionale, dy skizma, dy ndërprerje – të dyja pothuajse fatale – të paralajmëruara në programin e Iluminizmit!
1. Ndarja nga bashkimi i tij imanent me Natyrën. Djepi dhe ushqyesi i përhershëm dhe tradicional i njerëzimit, Natyra, u shpall një forcë armike, që duhej nënshtruar dhe shfrytëzuar pa mëshirë deri në pikën e fundit.

2. Ndarja nga thelbi i tij antropologjik, i kryer përmes një qëndrimi nënçmues ndaj historisë së tij intelektuale dhe shpirtërore. Të gjithë paraardhësit tanë, në sytë tanë të verbër nga drita e Arsyes, na dukeshin si fëmijë të pamjaftueshëm. Pa dyshim, Marksi i veçoi grekët antikë si “fëmijë të talentuar dhe të zgjuar”. Të zgjuar, por megjithatë në krahasim me të dhe me njerëzit e kohës së tij, fëmijë!
Nën ndikimin e kësaj verbërie narcizoide dhe jokritike, të droguar nga fluska si “ky është shekulli 21”, edhe ne sot jemi viktima të sindromës së “progresivizmit të Iluminizmit”, pra të arrogancës narcizoide moderniste. Të gjithë ne, që jetojmë sot në shekullin 21, vetëm për shkak të kësaj, jemi pa dyshim më të zgjuar se të gjithë ata që jetuan në shekullin e 20-të, 19-të, 18-të etj? Në rastin më të mirë, të gjithë ata për ne janë të njëjtit që mendimtarët antikë ishin për Marksin: “Fëmijë të zgjuar!” Përfshirë këtu Kantin, Hegelin, Marksin. Me siguri, madje as aq. Duke e parë gjendjen aktuale, sidomos Marksi jo. E të mos flasim për ata që jetuan para epokës sonë! Ata janë për ne si fëmijë të çerdhes. Për shembull, Herakliti, Sokrati, Platoni, Aristoteli! Çfarë mund të themi nëse seriozisht do të pyesim: Në krahasim me kë janë ata të papjekur dhe të pazhvilluar? Me ndonjë nga ne, që jetojmë në shekullin 21!? A janë Eskili, Sofokliu e Euripidi fëmijë gjysmëanalfabetë të klasës së parë krahas dramaturgëve të shekullit 21!?
Nostalgjia tradicionale për “kohët e vjetra të mira” dhe ndjesia se “epoka e artë e njerëzimit” ka mbetur në të kaluarën, për herë të parë u zëvendësua nga Modernizmi. “E kaluara është inferiore ndaj të tashmes, ndërsa e tashmja është inferiore ndaj së ardhmes!” – u bë himni i ndjekësve të Modernizmit. Teza se “çdo gjë që ekziston sot është më e mirë se çdo gjë që ka qenë dje” sugjeronte logjikisht se ajo që vjen nesër është më e mirë se ajo që kemi sot, me një përfundim të qartë se: “Të nxitojme drejt së ardhmes sonë!” Ideali i pjekurisë u bë dominues dhe u shfaq kudo, në të gjitha fushat e jetës shoqërore. Të rinjtë, pa përjashtim, linin mjekër dhe visheshin si burra të pjekur, seriozë “pater familias”, me cilindra, kapela, jelekë të mbyllur deri në pullën e fundit, me gjerdanë argjendi dhe orë xhepi. Shumë shpejt kjo valë e përfshiu edhe filozofinë, politikën, arkitekturën, shkencat shoqërore. Koncepti i Universit u rrëzua nga xhepat dhe u reduktua në konceptin e botës njerëzore. U zbulua se njeriu është një qenie e tëhuajësuar, e alienizuar, e cila duke qenë e mbërthyer nga normat e rrepta morale, optimizmi sipërfaqësor dhe normat shoqërore, kishte harruar plotësisht se duhej të jetonte bashkë me të tjerët, në një shoqëri interaksioni.
Si çdo i ri që e provon pjekurinë e tij me rebelim kundër autoriteteve dhe hedhjen poshtë të zakoneve të mëparshme, edhe Njeriu Modern rebel, me vetëdije u drejtua drejt hedhjes poshtë të gjithë traditës së deriatëhershme, duke e shpallur atë si anakronike, të denjë për fëmijë, por të papërshtatshme për njeriun e lirë dhe modern. Natyrisht, në fillim u godit autoriteti më i lartë: koncepti i Zotit, Demiurgut, Krijuesit, i epitomizuar në fenë e institucionalizuar – kishën dhe autoritetet kishtare. Paralelisht me dominimin e shekullarizmit, shkenca mori një hov të madh. Ajo që fillimisht dukej si ateizëm radikal, gradualisht, por në mënyrë të pandalshme, u shndërrua në antropoteizëm, në vetadhurim.
Në të njëjtën kohë, Arsyeja, si një Inteligjencë e pastër abstrakte, e amplifikuar pafundësisht – Intellectus purus – e mori statusin e Zotit të Botëve/Demiurgut. Duke e ruajtur matricën hierarkike, ku ndodhi vetëm një zëvendësim, por jo një përjashtim i Autoritetit të Lartë, patjetër u ruajt edhe kategoria e ndjekësve pasivë, të bindur verbërisht – punëtorët e skllavëruar ekonomikisht, aparatçikët partiakë dhe besimtarët ideologjikë. Tani ata identifikohen si dikush që ka mbetur ende në adoleshencë, i papërmirësuar, i pailuminuar. Udhëheqësit e iluminuar të revolucioneve shoqërore, udhëheqësit politikë, shkencëtarët, artistët e shkrimtarët u bënë klerikët e tyre. Pas periudhës së revolucionëve të mëdha, shoqëria moderne u shndërrua në një komunitet parafetar, ku në vend të Zotit, si një Krijues dhe Zot transcedent, i pafund dhe i pranishëm kudo, i përbashkët për të gjithë njerëzit në botë, u vendos një nomenklaturë politike konkrete në krye të shteteve më të fuqishme të botës. Ajo ende e justifikon sundimin e saj absolutist me autoritetin e idhullit suprem të Modernizmit – Arsyen, e cila kohëve të fundit është emërtuar si IA (Inteligjenca Artificiale). Objektiviteti i supozuar, paanësia dhe përkryershmëria e IA-së, natyrisht, mbeten nën kontroll të plotë të interesave, programit strategjik dhe vendimeve të udhëheqësve anonimë të një zone të panjohur që fshihet pas shprehjes “shteti i thellë”.

Modernizmi, Postmodernizmi, Epoka Postnormale, Ballkani

Epoka e fuqisë më të madhe të uraganit të quajtur Modernizëm, pa dyshim, tashmë ka kaluar. Por, jo para se ta ketë ndryshuar rrënjësisht drejtimin e lëvizjes së historisë së deriatëhershme. Në fakt, ky uragan kudo në botë la pas një topografi civile, kulturore dhe shpirtërore plotësisht të ndryshuar. Diku më shumë e diku më pak, por kudo mjaftueshëm sa për një rishqyrtim të përgjithshëm të botës ku jetojmë dhe një planifikim të ri e të plotë të marrëdhënieve ndërnjerëzore. Dobësimi i forcës së Modernizmit rezultoi me një valë të re konceptesh ideologjike të përgjithshme: Postmodernizmi – një term pa një përcaktim specifik, i reduktuar në një shënjues kronologjik neutral “post”, përfaqëson një lëvizje që bazohet në filozofinë e relativizimit të përgjithshëm të të gjitha gjërave pa përjashtim dhe reduktimin e tyre në “konstrukte” teorike imagjinare, deri në shkallën e deesencionalizimit të gjërave që janë esenca per se, si për shembull hedhja poshtë dhe mohimi i përcaktimit gjinor të “burrit” dhe “gruas”, si monada të padiskutueshme të gjinisë. Megjithatë, tashmë dy ose tre dekada në botë vërehen përpjekje vendimtare për rindërtimin e “shtëpisë prindërore” të rrënuar, edhe pse asnjë hap nuk bëhet për përtej matricës themelore të antropoteizmit, ku roli i zotit absolut, autoritetit dhe arbitrit të substancës së njerëzimit modern mbetet te njerëzit konkretë me interesat e tyre, të fshehur pas shprehjes “Arsyeja njerëzore”. Në këtë proces rindërtimi të “shtëpisë prindërore” të njerëzimit pa dyshim më e rëndësishme është ngritja e ekologjisë, e cila e shpreh këtë qëllim qartë edhe në emrin e saj – shprehja “Shkenca e shtëpisë/vatrës”: (“Oikos” – “shtëpi”, “vatër” dhe “logos” – “shkencë”). Paralelisht me këtë, të gjitha hulumtimet në botë konfirmojnë një ngritje të rëndësishme të fesë tek njerëzit. Edhe pse përqindja e praktikimit aktiv të detyrimeve fetare mbetet relativisht konstante, përqindja e atyre që deklarojnë se besojnë në Zot në botën tonë vetëm në dekadën e fundit është rritur mbi 83%!

Një simptomë tjetër e fuqishme e pakënaqësisë nga vakuumi ideologjik dhe nevoja e rritur për një paradigmë të re teorike dhe ideologjike, e cila do t’i përfshijë problemet planetare dhe do t’i përcaktojë ato në një model shpjegues të vetëm, përfaqësohet nga shfaqja e shprehjes “Epoka Postnormale”. Bëhet fjalë për një konceptim teorik dhe metodologjik të drejtuar drejt gjetjes së mënyrave të reja dhe zhvillimit të skenarëve të rinj për lidhjen e komuniteteve të ndryshme politike, ekonomike, kulturore dhe shpirtërore në nivel global dhe përfshirjen e tyre aktive në një polilog të barabartë, kjo si zëvendësim i eufemizmit të deritanishëm të “dialogut”, pas të cilit fshihet dhe vazhdon të fshihet monologu autoritar i vetëshpallur i “udhëheqësve botërorë”. Realizimi i saj – në kuptimin më të mirë të fjalës tani për tani ende si koncept “utopik” – është menduar si një hulumtim i ndryshimeve të kapaciteteve kognitive dhe potencialeve shoqërore të të gjitha shteteve të botës bashkëkohore, me qëllim të përcaktimit të trajektores optimale të së ardhmes, të quajtur “Epoka Postnormale”, e cila është e bazuar në dekolonizimin e përgjithshëm të kreativitetit shoqëror dhe respektimin e pakompromistë të ndryshimeve dhe specifikave reciproke.
Modernizmi, pa dyshim, i preku edhe hapësirat tona – hapësirat e Ballkanit jugperëndimor, që ende qëndrojnë para dyerve të BE-së, megjithëse pikërisht ata, gjithmonë, jo vetëm që janë Europë, por edhe rajoni nga i cili rrjedh gjithë ajo që quhet kulturë, filozofi e shkencë bashkëkohore “euro-perëndimore”, si dhe të ashtuquajturat “vlerat europiane”, përfshirë këtu edhe emrin “Europë”, është pikërisht prej këtu. Megjithatë, falë armaturës së fortë të “shtëpisë prindërore” tradicionale, ku lidhja me Natyrën dhe religjioziteti imanent i matricave të tyre kulturore kanë qenë gjithmonë elemente kyçe, përballë një sërë sfidash dhe rrethanash politike jashtëzakonisht të vështira, me të cilat këta dy popuj janë përballur që nga koha e formulimit të Kantit, gjatë gjithë periudhës së Modernizmit deri sot, shqiptarët dhe boshnjakët në një shkallë inkurajuese kanë arritur t’u rezistojnë ndaj tundimeve të mëdha. Një argument shtesë në favor të optimizmit është fakti se “pasqyra klinike” e krizës shpirtërore dhe morale, e cila ka shkaktuar ndryshime të thella, pjesërisht edhe të pakthyeshme, te shumica e popujve europianë, te shqiptarët dhe boshnjakët, në nivel kolektiv, ka kaluar relativisht pa dhimbje, natyrisht pa e vënë në dyshim karakterin e tyre kombëtar jashtëzakonisht vital dhe shpirtërisht koherent. /revistashenja/