Insitituti IDEA Instituti për Drejtësi, Edukim dhe Arsim
“Kemi tri fe, por kemi vetëm një Atdhe të përbashkët, një gjak vëllazëror, një gjuhë, një diell e një Zot. Detyrë mbi detyra kemi bashkimin dhe mbrojtjen e Atdheut…!” (Mulla Idriz Gjilani)
Besimi në Krijuesin e gjithësisë është i hershëm, ndërsa në periudhën e zhvillimit të tij të hershëm krijuesin e vet e imagjinonte dhe e adhuronte në forma të ndryshme. Njeriu për Zot e mendonte se ishte dielli, hëna, yjet, malet, dukuritë e ndryshme natyrore, erërat, detet, zjarret, por edhe gjësendet e ndryshme. Këto perëndi të shumta i adhuronte, i besonte, madje për hir të tyre bënte edhe flijime.
Edhe paraardhësit tanë, pellazgo-ilirët, sikurse edhe shumë popuj të tjerë të Ballkanit dhe më gjerë, ishin paganë, idhujtarë; ata adhuronin gurët, drutë, kafshët e ndryshme etj.
Me kohë popujt kaluan nga politeizmi në mono-teizëm, gjë që shënuan shkallë shumë më të lartë të zhvillimit shoqëror-kulturor, me një vetëdije më të avancuar për Krijuesin e gjithësisë.
Shqiptarët, para se ta pranonin Islamin, për një kohë të gjatë ishin të krishterë, katolikë dhe ortodoksë, por me ardhjen e Islamit në trojet shqiptare pjesa më e madhe e tyre e pranoi atë, duke përjetuar një rilindje tjetër të zhvillimit kulturor e shpirtëror. Për krahasimin me fetë e tjera, Alija Izetbegoviq, thotë: “Islami ndryshon nga të gjitha religjionet, doktrinat dhe filozofitë e jetës … Boshti i kësaj filozofie është kërkesa që njëkohësisht të jetohet jeta e brendshme dhe e jashtme, morale dhe shoqërore, shpirtërore dhe fizike, ose thënë më saktë, që vetëdijshëm dhe vullnetarisht të pranohen këto dy aspekte të jetës si përcaktim i njeriut në tokë.”(1)
Populli i ynë, me tri besime fetare: Islamin, Katolicizmin dhe Ortodoksizmin, e ka ruajtur mirëqenien duke i kultivuar dhe respektuar, brez pas brezi, duke krijuar një harmoni etnike shpirtërore e qytetëruese që karakterizohet me tolerancë maksimale për besimin e tjetrit, sepse vetëdija kombëtare ishte më e fuqishme se ajo fetare, ndaj edhe u krijua edhe binomi Fe e Atdhe. Kështu, kemi tri fe, por vetëm një atdhe, ndaj të cilit kemi obligim ta duam, ta ruajmë, ta përparojmë dhe ta mbrojmë të gjithë së bashku. Toleranca ndërmjet besimeve fetare te shqiptarët trajtohet në një numër të madh të anekdotave popullore, të cilat këtë dimension të aktivitetit jetësor e shpirtëror të popullit tonë e pasqyrojnë në shumë aspekte.
Shqiptarët kanë shumë veçori dalluese në krahasim me popujt tjerë, të cilat i shquajnë për vlera kombëtare e gjithënjerëzore. Njëra ndër to është edhe jeta dhe besimi në familjet e përziera, siç thuhet në popull laramane, anëtarët e të cilave u përkasin dy besimeve të ndryshme fetare: islame dhe katolike, të cilat respektohen njësoj, duke i përfillur, ruajtur e kultivuar, madje dhe festuar në mënyrë të barabartë gjithë tempujt, ritet, festat e njëri-tjetrit, në vazhdimësi.
Kjo veçori e shqiptarëve i ka frymëzuar shumë krijues popullorë, studiues, historianë, sociologë, albanologë dhe udhëpërshkrues të ndryshëm, të cilët këto fenomene i kanë paraqitur në shkrimet e tyre, duke i vlerësuar lart si vetëdije e popullit dhe pjesë e qytetërimit kulturor kombëtar e fetar, që duhet t’u shërbejë për të mirë edhe shumë popujve të tjerë.
Jeta e përbashkët
Kështu, bie në sy etnografi i njohur austriak A.T. Waldkampf, që lidhur me tolerancën ndërfetare shqiptare shkruan: “Shqiptarët festojnë së bashku me të krishterët Pashkën, po ashtu edhe shqiptarët ortodoksë marrin pjesë në të kremten myslimane Ramazan.”(2)
Në vazhdim do t’ i shqyrtojmë disa anekdota popullore, të cilat në vete përmbajnë një tematikë të tillë me interes për lexuesit e këtyre besimeve.
Çështja e tolerancës fetare ndërmjet shqiptarëve, në mënyrë më të hollësishme, pasqyrohet në këto anekdota: “Qysh shkojnë në mes veti vllaznit e dy feve”, “Remet s’i kemi nda”, “Si tjerri e bojnat”, “Si baba për djemë”, “Tri fe – pa Bartalome”, “Zoti i ka krijuar veç dy fe”, “Një ngjarje në Smolicë” etj.
Është i njohur fakti se familjet laramane kryesisht jetojnë në Kosovë, e që prore e kanë preokupuar vëmendjen e njerëzve të ndryshëm, pra për të ditur më shumë lidhur me jetën, besimin dhe funksionimin e anëtarëve të këtyre familjeve me besime të ndryshme fetare, pra se si shkojnë ndërmjet vete, si është raporti ndërmjet besimit islam dhe të krishterë, si bashkëjetojnë, ruhen, kultivohen dhe festohen ritet e njëri-tjetrit. Anekdota “Qysh shkojnë në mes veti vllaznit e dy feve”, përmban po një tematikë të këtillë. Këtu, rrëfimtari anekdotik, me anë të dialogut që zhvillon babai me djalin, pasqyron hollësisht jetën dhe aktivitetin shpirtëror të vëllezërve me besim të ndryshëm:
- Allahile, babë, qysh shkojnë mes veti vllaznit e dy feve, njani katolik e tjetri musliman, e qysh rrnojnë bashkë me ni shpi”(3)
Babai, duke dashur që birit t’ia bëjë me dije marrëdhëniet ndërmjet vëllezërve, ia thotë në mënyrë lakonike, urtësisht dhe mençurisht, duke përdorur një krahasim të thjeshtë e konkret nga familja e tyre:
- Po, mor bir, kjo asht kallaj m’e ditë, i thotë i ati. Ata shkojnë e jetojnë bashkë qishtu si unë e ti.”(4)
Sipas tekstit, në vazhdim të krijimit anekdotik, djali ende nuk e ka krejtësisht të qartë, ndaj babait i shtron pyetje përsëri: – Qysh si unë e ti?
Babai, duke e parë se i biri nuk e ka kuptuar sa duhet e si duhet përgjigjen, ia shpjegon në mënyrë më koncize, më të thjeshtë e më drejtpërdrejt, duke e marrë një shembull konkret nga familja e tyre:
- Po, unë falna, ninoj, shkoj n’xhami, e ti jo, edhe po rrnojmë bashkë si ata, – i thotë ky.(5)
Në bazë të tekstit të lartshënuar dëgjuesi kupton se feja, besimi, falja e riteve të feve është në vullnetin e secilit njeri, individ, në përcaktimin e tij, pa imponime e dhunë, pra si përcaktohet me dëshirë e vullnet.
Raporti familjar në familjet laramane trajtohet në mënyrë edhe më të hollësishme në anekdotën “Remet s’i kemi nda”, ku narratori anekdotik rrëfen se si një ditë Mark Skeneri (Snjeri n.v. i A.Z.) i Shkodrës vjen te Ramadan Shabani në Kijevë, për ta parë e kuvenduar, por nuk e gjen aty e kthehet në shtëpi. Të nesërmen, kur vjen Ramadan Shabani në familje, anëtarët e lajmërojnë se kishte qenë Mark Skeneri nga Shkodra për ta vizituar. Ky, duke ia njohur aftësitë mendore të Markut, i pyet familjarët:
- A foli naj sen? – po i vetë Ramadani?
- Foli, – i thanë ata, – po ni fjalë nuk e murem vesh se shka dashti me thanë, kur tha: – remet s’i kemi nda.(6)
Pasi anëtarët e familjes së Ramadanit nuk kishin qenë në gjendje për ta kuptuar se ç’kishte thënë Marku me fjalët remet(7) s’i kemi nda!, Ramadani ua shpjegoi: Marku, me fjalët remet s’i kemi nda, ka dashur të thotë se në një familje, kur remet, orenditë, gjësendet shtëpiake janë të vendosura si duhet e ku duhet, atëherë edhe zemrat janë bashkë, por nëse remet ndahen, atëherë edhe zemrat qëndrojnë më larg njëra tjetrës, gjë që në rrafshin konkret nënkupton se shqiptarët janë një komb, kanë një traditë, një etnopsikologji, një rregullim dhe funksionim të përbashkët familjar e vëllazëror, me përjashtim të faktit se i kanë tri fe të ndryshme.
Marrëdhëniet ndërmjet kombit dhe fesë, në mënyrë edhe më të theksuar, trajtohen edhe në anekdotën “Si tjetri e bojnat(8), në të cilën rrëfimtari tregon se si një ditë Mujë Loshi, njëri ndër pleqtë e urtë, ndodhet në një familje laramane në Gjakovë, ku kishte anëtarë të besimeve myslimane e të krishtere. Të pranishmit në odë, duke pasur informacion se Muja ishte një njeri i mençur, e pyesin se çka mendonte për kombin dhe ndarjet fetare. Ai, me anë të të shprehurit figurativ popullor, ua konkretizoi dhe ua shpjegoi sa më thjesht kuptimin e pyetjes:
A p’ e shihni kit qylym? -Po.
- Ky a pej ni tjerri e pej shumë bojnave. Kombi a si tjerri e fetë sikur bojnat.”
Me shpërfaqjen e këtij mendimi Muja kishte dashur t’u thoshte të pranishmëve se kombi është qilimi, tërësia – kombi, ndërsa fijet janë ngjyrat të cilat e zbukurojnë edhe më shumë qilimin – kombin, duke i dhënë një pamje edhe më të mirë.
Në disa anekdota flitet konkretisht edhe për marrëdhëniet ndërmjet dy besimeve myslimane dhe katolike, se cili nga to është më i vjetër dhe më i ri. Kështu, anekdota “Si baba për djem” bën fjalë për një njeri nga fshati Zllapuçan i Komunës së Therandës, i cili vazhdimisht shkonte herë në kishë, herë në xhami. Një ditë një kureshtar e pyet:
- Pse shkon në të dyja?
Ai në mënyrë të drejtpërdrejtë i përgjigjet: – Se t’ dyjat janë tonat. Në vazhdim të kësaj bisede, dikush nga burrat sërish e pyet:
- Cilën e do ma fort?
Ai përsëri në mënyrë lakonike i thotë:
- Sikur baba si i ka dy djem. Nashta t’voglit ja ka hatrin pak ma tepër, po t’ dytë i ka t’vetë.(9)
Historikisht harmonia ndërfetare e shqiptarëve ka qenë gjithmonë në nivel të lartë, dhe nuk ka pasur ndonjë rast që është dëmtuar në përmasa të ndjeshme kombëtare e fetare, por në vazhdimësi është ruajtur dhe kultivuar, shprehur në binom fe-atdhe, që nënkupton se përparësi gjithmonë i është dhënë kombëtares, atdheut.
Në anekdotën “Tri fe – pa Bartolome” narratori flet në veten e tretë, duke informuar marrësin se njëherë Gjergj Fishta (katolik) me një mysliman dhe me një ortodoks bashkë kishin shkuar, si delegacion shqiptar, te konsulli francez, për të biseduar për çështje të rëndësishme kombëtare. Konsulli francez, kur i sheh përfaqësuesit e tri feve së bashku, u drejtohet në mënyrë provokuese:
- A ju jeni përfaqësues të popullit me tri fe?(10)
Fishta, duke e ditur se çka po mendonte ai qeveritar, ia kthen përgjigjen në mënyrë figurative e diplomatike: “Po, tri fe-po pa Bartolome”, që i jep të kuptojë se shqiptarët nuk kanë probleme mes vete në aspektin fetar, sikurse kishin disa popuj të tjerë të botës, të cilët brenda një nate, për shkaqe fetare, janë vrarë me mija ndërmjet tyre, siç njihet “Nata e Bartolomeut”.
Harmonia e mirë ndërmjet shqiptarëve në aspektin kombëtar e fetar i ka penguar armiqtë tanë, ndaj në vazhdimësi janë angazhuar për ta shkatërruar në forma të ndryshme. Ata kanë përdorur metodat më të përsosura për ta nxitur vëllavrasjen në përmasa të mëdha. Në këto përpjekje djallëzore më të angazhuarit kanë qenë Kisha Ortodokse me qeverinë serbe, që i kanë njësuar mendimet dhe veprimet në shumë aksione kriminale. Këto veprime kriminale serbët i kanë bërë me qëllime të caktuara, duke dashur që shqiptarët të vriten me njëri-tjetrin, në mënyrë që më lehtë të sundohen dhe të zhduken. Klerikët ortodoksë serbë, që nga koha e mbretit Dushan e deri në kohët e vona, kanë ndërmarrë aksione të ndryshme e me qëllim të prishjes së marrëdhënieve ndërmjet shqiptarëve. Ata kanë angazhuar serbë të veshur në rroba shqiptare, por edhe ndonjë shqiptar të gjorë, të blerë me pak para, apo për ndonjë interes të vogël personal, për t’ua djegur shtallat, të lashtat, apo pasurinë, sidomos familjeve të armiqësuara shqiptare, në mënyrë që ta ndiznin armën e hakmarrjes. Jo rrallë serbët, me porosi të caktuar nga klerikët dhe Qeveria e tyre, hidhnin koka derrash të prerë nëpër xhami të ndryshme, si: në Prizren, Gjakovë, Shkodër etj., me ç’rast, ndonjëherë shkaktonin edhe probleme serioze. Por, në saje të angazhimit të përfaqësuesve të të dy konfesioneve fetare, shumë shpejt kanë përfunduar, fatmirësisht pa vëllavrasje, dhe më vonë është kuptuar se kush i ka shkaktuar dhe me çfarë qëllimi. Përpjekje të tilla ka pasur shumë.
Harmonia ndërfetare e shqiptarëve
Kujtesa e popullit i ka ruajtur dhe i ka bartur te gjeneratat e reja. Një angazhim të tillë të qeverisë dhe të kishës serbe, për të shkatërruar mirëbesimin ndërfetar të shqiptarët, e pasqyron edhe krijimi popullor “Një ngjarje në Smolicë”, në të cilin rrëfehet se më 1920, në xhaminë e Smolicës, në Gjakovë, në Ditën e Bajramit, kur shkojnë xhemati për ta falur namazin e bajramit, në xhami gjejnë koka derrash, duke dashur që ta nxisin luftën ndërmjet fiseve të Krasniqes e Hasit, të besimit islam dhe Nikajt-Merturit, të besimit katolik. Por, me angazhimin e imamit të xhamisë, i cili fton xhematin
që namazin e Bajramit ta falin në oborr, dhe të priftit të kishës shqiptare, vëllavrasja u eliminua pa ndonjë dëm.
Prifti, posa dëgjon, me të shpejtë shkon dhe përshëndetet me hoxhën dhe me disa të pranishëm, ua uron festën e Bajramit, e pastaj fillojnë bisedën.
Hoxha i tregon se ç’ka ndodhur në xhami. E ofron edhe te dera që të shikojë. Prifti shtangohet. I kërkon hoxhës një afat prej dyorësh, dhe shkon. Urdhëron që përmes kambanës së kishës të jepet alarm. Tubohen të gjithë pjesëtarët e konfesionit. Pasi u tregon ngjarjen e hidhur, u thotë:
- Ose do të betohemi që s’jemi fajtorë për veprën e ndytë në xhaminë e vëllezërve tanë të besimit islam, ose do të luftojmë!?”
Të gjithë me radhë, me dorë të mbështetur në Ungjill, u betuan për pafajësinë.
Prifti shkon te imami. I drejtohet me fjalët:
- Hoxhë Efendi, i nderur, imam i kësaj xhamie të shenjtë! Të gjithë besimtarët e kishës sime dhe të rajonit deri ku është dëgjuar jehona e kambanës u tubuam në kuvend të jashtëzakonshëm. Jemi betuar me dorë mbi Ungjill që askush prej nesh s’ka pjesë në këtë krim, në këtë maskër e faqe të zezë, në këtë kurth, që armiqtë e kombit tonë e kurdisën, për të shkaktuar vëllavrasje ndërmjet nesh. Unë, imam i nderuar, do të betohem edhe njëherë, për të gjithë besimtarët katolikë, në Ungjillin që e mora me vete, po edhe në Kuran, nëse më lejoni, këtu para teje e para këtyre burrave, të tubuar. – Jo, prift i nderuar, beja u bë tamam.
- Të gjithë u ngritën në këmbë. E përqafuan priftin, duke i kërkuar falje e duke i shprehur falënderime vëllazërore.(11)
Sipas kujtesës së popullit, pas një kohe jo shumë të gjatë, të dy konfeksionet e besimeve shqiptare u informuan se veprën e ndyrë e kishin bërë serbët e fshatit Gorazhdec, afër Pejës, me qëllim dhe porosi të caktuar që të shkaktonin vëllavrasje ndërmjet shqiptarëve.
Veprime të tilla ka pasur edhe në raste të tjera, Kështu, njëherë disa katolikë, të nxitur nga të huajt, deshën ta digjnin Xhaminë e Lezhës, por porsa merr vesh At Gjergj Fishta, shkon e hyn brenda. Kur vijnë disa njerëz për ta djegur, ky u flet në emër, kurse ata habiten shumë e i thonë: “Si mor At, ti edhe prift edhe hoxhë? Fishta ua kthen me fjalë të buta: “Jo, unë jam prift, por meqë hoxha kishte ca punë në Shkodër, më tha mua me rujtë se edhe kjo është shpia e Zotit për shqiptarë!”(12)
Të dhënat jetësore e historike dëshmojnë fuqishëm
se shqiptarët e tre besimeve gjatë rrjedhave historike e kanë ndihmuar njëri-tjetrin në rast nevoje, duke i dalë në ndihmë sepse e kanë konsideruar obligim kombëtar e fetar. Realiteti jetësor dhe historik i popullit tonë dëshmoi mendimin e Edith Durhamit, kur thoshte se: “Shqiptari, para se gjithash është shqiptar.” Këtë, në një mënyrë e pohon edhe intelektuali i njohur, Mati Logoreci (1867-1941), mësues i Shkollës së parë shqipe në Prizren (1888), kur thotë: “Ne katolikët (shqiptarë) ekzistojmë në sajë të myslimanëve. Po të mos ishin myslimanët, sllavët prej kohësh do të na kishin asimiluar ose do të na kishin përzënë prej këtej.”(13)
Në fund do theksuar se kjo harmoni ndërfetare e shqiptarëve me tre besime të ndryshme, shekuj me radhë, është ruajtur falë shumicës së besimit islam, që bazohet në Kuranin e madhërishëm, që rrezaton paqe, dashuri, respekt, tolerancë ndërmjet feve e njerëzve të ndryshëm, e sidomos ndërmjet vëllezërve. Po ashtu këtë harmoni fetare të popullit tonë duhet ruajtur, kultivuar, respektuar e bartur te gjeneratat e reja, me porosi të caktuar që ta vazhdojnë traditën e mirë ndërfetare, duke respektuar e festuar festat e njëri-tjetrit, duke bërë kumari ndërmjet tyre, sepse kjo traditë e qytetërim është vlerë e çmuar me të cilën duhet të mburremi para botës, por gjithmonë duke qenë vigjilentë se çështja e tri feve, tri vlerave të mëdha kombëtare e fetare, e popullit tonë, në sytë e armiqve është pikë nevralgjike, të cilën po që se nuk e ruajmë me përkushtim, njësoj e të gjithë së bashku, armiqtë tanë mund ta shfrytëzojnë për dënimin dhe shkatërrimin e qenies sonë etnike, gjë që do të ishte me pasoja të rënda. Është shumë me vlerë edhe porosia që në krijimet e tyre sollën rilindësit tanë, si vizion që na përforcon kombëtarisht dashurinë dhe respektin për vëllezërit nga gjaku, pavarësisht nga besimi që kanë.
____________________
(1) Alija Izebegoviq, Islami sot dhe nesër, Tiranë, 1992, f. 2.
(2) A. T.Von Waldkampf, Greqia Maqedonia dhe Shqipëria e Jugut, Laipzig, 1897, sipas M.Basha: Islami në Shqipëri gjatë shekujve, Tiranë, 2000, f. 97.
(3) Salih Zogiani 999, Anekdota, Prishtinë, 2010, f. 145.
(4) Vepra e cituar, f. 145.
(5) Po aty, 145.
(6) Salih Zogiani, Anekdota shqiptare S, Prishtinë, 2012, f. 272.
(7) Shih: Fjalori i Gjuhës së sotme Shqipe, Rilindja, Prishtinë 1981, f. 1679. Remet, rraqet, enët e bakërta dhe sendet e tjera të përdorimit të përditshëm në shtëpi.
(8) Salih Zogjani, Anekdota shqiptare, S, Prishtinë, 2014, .272.
(9) Mehmet Rukiqi, Anekdota popullore, II, Prishtinë, 2004, f. 73.
(10) Salih Zogjani, Anekdota S, Prishtinë, 2012, f. 272.
(11) Shih: Mehmet Rukiqi, Azem Galica, IAP, Prishtinë, 2014, f. 228-229. (12) Hajrudin S. MujJ, Ulqini dhe Tivari Ndërmjet Krishterimit dhe Islamit, Logos 2000, f. 308.
(13) Vepra e cituar, f. 223.
Prof. Dr. Adem Zejnullahu
