Heroi kombëtar ndërmjet mitit, legjendës dhe realitetit

Hajrudin S. MUJA, Nju-Jork

Një nga temat më të debatuara dhe më të përfolura të historiografisë së sotme shqiptare është rishikimi objektiv i historisë mbi figurën e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, i cili në thelb nuk është trajtuar në kontekstin e mirëfilltë shkencorë dhe logjik! Figura e tij si mit, si idhull, si kryqtar ose si një person historik ose përrallor, me qëllim ose pa qëllim, është keqkuptuar dhe keqpërdorur, është nderuar dhe është përçmuar në portale e media. Hapësira e manipulimit ka qenë e hapur për boshllëkun e ngjarjeve historike të njëmijë vjetëve për të rifilluar pastaj më 1912 për nacionalistët, më 1924 për zogistët ose më 1944 për komunistët. Kështu kemi mbërritur në gjendjen e sotme, kur jo vetëm mbi historinë e së kaluarës, por mbi ngjarjet më të afërta lundrojmë symbyllazi në errësirën e oqeanit të padijes ose në valët e kundërshtimeve historike, pa pasur mundësinë të theksojmë kuptimet, thëniet, kronologjitë edhe, përgjithësisht, historinë tonë. Thënë ndryshe, sot kemi një histori qesharake që mund ta vendosim në kategorinë e tragjikomedisë, në të cilën me diturinë kombëtare luajnë disa injorantë smirëzinj!

Siç dihet, përpara vitit 1896, në rajonet jugore ishte zhvilluar gjerësisht imazhi i Skënderbeut, si “hero i ortodoksisë greke”, ndërsa në rajonet fqinje me Malin e Zi po përhapeshin gjithnjë e më shumë poema epike në të cilat i këndohej si “një luftëtar sllav” [Clayer: 2007]. Në librin “A History of Montenegro”, Francis Seymour Stevenson-i thotë se Skënderbeu “nuk ishte shqiptar por serb”, që e forcoi pozitën e tij duke martuar motrën Marije me Stefan Cërnojeviqin [Stevenson: 1913, f. 85]. Brestovci tregon veprimtarinë antishqiptare të priftit katolik Franc Maurit, i cili si spiun i Serbisë këshillonte shqiptarët që sikurse Skënderbeu duhej të bashkëpunonin me aleatët e tyre të vjetër, me fqinjët serbë [Brestovci: 1983, f. 165-166]. Historiani serb Predrag Petroviq thotë se kishte prejardhje serbe, se veshja dhe emblemat e tij janë të kulturës serbe, se përkrenarja që mbante ishte pjesë e asaj kulture, se në periudhën e tij sllavizmi ishte i pranishëm në zemër të Shqipërisë dhe se emërtimet e familjes, si Vojsllava (nëna), Mara, Vllajica dhe Jella (motrat), Konstantini, Reposhi dhe Stanisha (vëllezërit), Branillo (nipi), mund të argumentojnë pretendimin e tij. Për më shumë, ka vite që serbët bëjnë emisione, dokumentare, fejtone e shkrime të ndryshme që “dokumentojnë” se shqiptarët e kanë përvetësuar Skënderbeun prej tyre!

Vetëm gjatë Rilindjes Kombëtare figura e tij mori një dimension të ri. Poema epike e Naim Frashërit, “Historia e Skënderbeut”, si një lloj testamenti politik, sjell një personazh me karakteristika autoktone të kamës, nderit, shpresës, drejtësisë, dashurisë, miqësisë dhe besës [Frashëri: 1966]. Duke mos përmendur asnjë fe, Naimi dëshiron të “krijojë” një besim të përbashkët të të gjithë shqiptarëve, të sinkronizuar në personazhin e Skënderbeut, të cilin e personifikoi me civilizimin europian që paskësh shpëtuar Europën nga “errësira aziatike” [Enderson: 2012, f. 54]. Albania e Faik Konicës i botoi disa përkthime të veprës së priftit françeskan kroat Andrija Kaçiq-Mioçiq, i cili u këndonte bëmave të Skënderbeut. “Drita” e Shahin Kolonjës, emrin “Iskander beu” e shkruante vazhdimisht me shkronja të trasha si “shpirti dhe shpëtimi i shqiptarëve” [Drita, #18 & # 35/1903]. Për hir të Skënderbeut, gazeta “Kombi” e ktheu Shën Gjergjin (6 majin) në festë kombëtare në gjirin e kolonisë shqiptare të SHBA-së [Kombi, #34/1907; #84/1908]. Në agimin e shekullit XX, deri në kohën kur e gjithë publicistika e shkruar për të mbështetej në Barletin që falsifikoi ecurinë e ngjarjeve, figura e Skënderbeut si hero kombëtar i shqiptarëve mori një dimension tjetër përmes daljes së pretendetëve, për fronin që deklaroheshin si trashëgimtarë të tij. Përveç kësaj, veprimtarët e shqiptarizmit i merrnin shqiptarët gjithnjë e më shumë si “bijtë e Skënderbeut”. Në një mënyrë të përgjithshme, Skënderbeu u bë simboli i lavdisë dhe i sovranitetit të dikurshëm dhe të ardhshëm të kombit shqiptar.

Papët e Romës e kanë vlerësuar si “Atlet i Krishtit”, “kalorë i Krishterimit” dhe “mbrojtës të Krishterimit dhe të qytetërimit perëndimor” nga pushtimi osman. Kështu shpjegohet edhe në librat e klasës së dhjetë të shkollave të Shqipërisë [Cuniberti: 1898]. Arnold Toynbee thotë se arbërit me në krye Skënderbeun u bënë mur mbrojtës për Europën Perëndimore, kishte raporte të mira me shtetin e Papës dhe arbërit shikoheshin si mbrojtës të Krishterimit në Ballkan, kurse papët e nderuan me titullin “kapiten i përgjithshëm i Selisë së Shenjtë” [Toynbee: 1956]. Një brevë e 9 qershorit (1457) e vlerësonte si “atlet i fuqishëm dhe mbrojtës i vërtetë i fesë së krishterë”. Papa Kaliksti III e lavdëronte për “mbrojtjen e fesë së drejtë (fidei orthodoxe)” ose si “mbrojtës i ushtarëve të fesë së shenjtë”. Mbreti Alfons V i Argonës e donte për kryesues të një kryqëzate [Biagini: 2000, f. 26] ndërsa papa Eugjen IV i kishte dhënë një flamur papnor kryqtarësh. Edhe peshkopi Fan Noli, në librin për Skënderbeun, e artikulon “masakrën e robërve”, si një deklaratë për një luftë të shenjtë (kryqëzatë) me të cilën “nuk kishte më kthim mbrapa”. Po kështu e artikuloi edhe një tjetër historian, se ai pushtonte toka, sulmonte karavane, masakronte muslimanë dhe i ishte bashkuar kryqëzatës së papatit kundër Islamit si një kalorës i Krishterimit. Deklaratat e këtilla janë dhënë nga grupe të krishtera fundamentaliste në përpjekje për ta përvetësuar figurën e tij si “atlet i Krishtit”.

Në 500-vjetorin e Skënderbeut (1968), një vit pas vendosjes së ateizmi në Shqipëri, udhëheqja e PPSH-së e shpalli si figurën qendrore të një feje civile komuniste, ku Enver Hoxha dhe partizanët e tij ishin pasardhës politik e moral të tij [Draper: 1997, f. 7-8]. Konstruktimi komunist i jepte elementin antiislam me dyshimin se mund te ishte kontroversale, por duke theksuar se ai ishte tradhtuar nga Kisha Katolike, gjatë rezistencës heroike kundër okupatorit turk [Wilmart: 2005, f. 7] Në periudhën moniste, që ndërtoi ideologjinë e nacionalizmit shqiptar, miti i Skënderbeut zuri vendin qendror si “farkëtar i shkëlqyer i shtetit të bashkuar shqiptar”, megjithëse në kohën e tij nuk ekzistonte nocioni “shqiptar”, nuk kishte shtet, nuk bazohej mbi kufizime kombëtare dhe nuk përfshinte të tërë shqiptarët e atëhershëm dhe vendbanimet e tyre. Për koincidencë, edhe sot prifti katolik kosovar, Don Lush Gjergji, kërkon nga të gjithë shqiptarët që të kthehen në fenë katolike për hir të Skënderbeut!

Të qëndrojmë pak në logjikë! Sa është e besueshme që Skënderbeu e shpëtoi Europën nga pushtimi osman? Sa mund t’i bënte rezistencë Skënderbeu, me një ushtri prej 5-6 mijë vetash, kundër një prej perandorive më të mëdha të botës?! A kishte rrugë të tjera për pushtimin e Europës, përveç Shqipërisë së Mesme dhe Durrësit?! Perandoria Osmane shtrihej në gjithë Bosnjën e Serbinë deri afër Beogradit (që mbahej nga hungarezët), prej nga mund të depërtonte në Europë nëpër luginën e Danubit, kurse Adriatikun mund ta kalonte përmes ngushticës së Otrantos. Pas vdekjes së Skënderbeut, ata iu afruan Vjenës përmes rrugës tokësore, bregut të Danubit [Feraj: 2000]. Në kohën e tij, Berati, Petrela, Vlora etj., ishin osmane, ndërsa Durrësi, Shkodra, Drishti dhe Lezha ishte veneciane. Sulltan Mehmeti II, më 1466, dy vjet para se të vdiste Skënderbeu, i kishte bërë një rrethim dhe nuk e kishte marrë Durrësin, jo nga Skënderbeu, por nga venedikasit. Kruja ishte osmane përpara, sepse ata e kishin marrë, pastaj iu rikthye Skënderbeut më 1443, i cili e mbajti deri në vitin 1451 dhe pastaj u bë vasal i Napolit, që nënkupton se napolitanët ishin ata që e zotëronin Krujën. Në këtë situatë, si mund të themi se “e shpëtuam Europën”?!

Sa është logjike pretendimi që Skënderbeu dhe “populli shqiptar”, si një trup homogjen, kishte qëndruar rreth “të njëjtit flamur” dhe kishte pasur vetëm një dëshirë e një qëllim: “për lirinë dhe pavarësinë e atdheut”! Sikur këtë “dëshirë” t’ia shprehnim një arbërori para shekullit XVIII, do të habitej para se t’i shpjegonim çfarë është atdheu dhe pavarësia e tij, si koncepte shoqërore moderne të lidhura me kuptimin e termit “shtet nacional”. Ai nuk udhëhoqi ndonjë kryengritje mbarëarbnore, meqë jugu i arbërisë, ku osmanët e kishin shtypur kryengritjen me 1436, ndenji i qetë në një masë të madhe. Po kaq pak u bashkuan me të qytetet osmane të jugut dhe qytete venedike të veriut [Schmitt: 2009, f. 61]. Në fund të fundit, ne do të mund t’i gjenim një arsyetim sikur të mos ishte Trakti i Gaetës (1451), kur Skënderbeu ia dhuron sovranitetin e Arbërisë mbretit të Napolit – Ferdinandit. Duke u përpjekur t’i shmangej sovranitetit osman, ai ishte në procesin e nënshtrimit ndaj këtij mbretit [Maksudoglu: 2017, f. 176].

Dhe, cilët ishin përkrahësit e tij për atdheun dhe pavarësinë e këtij shteti? Rrugët u ndanë kur ai kërkoi t’ua merrte dyerve të mëdha kontrollin mbi luftëtarët dhe mbi tokën! Hamza, biri i Reposhit, më 1443 ishte ngritur kundër tij dhe ishte bashkuar me osmanët [Schmitt: 2009, f. 61, 213]. Mojsi Golemi (që Barleti e quan tradhtarë) në verën e vitit 1455 kaloi gjithashtu në kampin osman, siç bëri edhe një nip tjetër më 1466. Ballaban Pasha, djali i një fshatari të Martaneshit të Matit, ndërroi fe (u bë musliman) dhe më pas ra në fushëbetejë kundër Skënderbeut. Edhe Mark Kastrioti ishte njëri nga dezertorët e shumtë të familjes së tij. Muzakajt dhe Topiajt i bëri armiq kur e detyroi kreun e Topiajve – Muzakë Topiajn ta dëbojë gruan e tij të parë nga familja Muzaka dhe në vend të saj të martohej me Mamica Kastriotin. Isa Beu i Shkupit, më 1450, i shkaktoi një disfatë asgjësuese. Shkodranët nuk ishin miqësorë ndaj tij [Schmitt: 2009, f. 150 – 151, 185, 214, 218, 222], matanë Bunës ndikimi thuajse tretej fare, kurse për ulqinakët ishte i padëshirueshëm [Lemba, #10/2006, f, 26]. Në zonën e Lezhës e kishin lënë të gjithë komandantët e vet që kishin kaluar te turqit” [Schmitt: 2009, f. 194, 299]. Vetë ai shfaqte frikë “se po humbiste të gjithë vendin, pasi njerëzit anonin shumë nga turku, i cili u ofronte një sundim më të mirë e më të butë”. Dezertorët më të rrezikshëm ishin Muzakajt dhe Zenebishët e islamizuar, por edhe ata luftëtarë të thjeshtë të cilët më 1464 i çuan drejt ekzekutimit nënkomandantët e Skënderbeut [Schmitt: 2009, f. 220, 225]. Luftën finale kundër Skënderbeut e udhëhoqën dy familje arbërore, të cilat i lidhte me Kastriotin një urrejtje dhjetëveçare – Ballabani dhe Hazir Beu. Disa anëtarë të familjes mbanin pozita të larta në Perandorinë Osmane dhe e fajësonin për tradhti, siç bëri Simkeshbashi Skënderbeu dhe Dukagjinzade Ahmed Pashai. Qytetet e veriut, nën Venedikun, jo vetëm që nuk i shkonin pas Skënderbeut, por disa herë luftuan kundër tij. Po kaq pa sukses qe edhe në jug, ku sundonin osmanët [Schmitt: 2009, f. 248, 457]. Para mureve të Beratit ata u thyen e u dëbuan. Në Ohër e në Shkup dyert për të mbeten të mbyllura.

Kontradiktat historike e errësojnë edhe më shumë personalitetin e tij. Thomas Arnold-i thotë se rrëfimet e marrjes peng të Skënderbeut si fëmijë nga turqit, se ishte edukuar ndër muslimanët duke tërhequr vëmendjen e Sulltanit, hulumtimet historike kanë treguar se nuk janë tjetër përveç se trillime [Arnold: 1896, f. 169]. Schmitt-i thotë se lufta e tij kundër Sulltanit s’ishte gjë tjetër, veçse hakmarrje personale ndaj vrasjes së të atit. Barleti, Jorga, Marineskuu etj., e konsideronin Skënderbeun një figurë të nxitur nga Venediku, Napoli, Papati, në sytë e tyre Skënderbeu nuk ishte gjë tjetër, veçse një udhëheqës “bandash malësore” ose “kondotier i zakonshëm i shekullit XV”. Hammeri (vol. 3, f. 243) e akuzon për mizori [Feveyriak: 2004]. “Albania” tregon se kur Albert Gjika i tha priftit Gaspar Jakova Mërturi se “Skënderbeu s’ka qenë veçse një hajdut”, prifti nuk i mrabsi ato të shara, por i pëlqeu shumë [Albania, #65-66/1906]. Ai mund të kishte qenë i njohur me letrën e 31 korrikut 1464, që ambasadori milanez në Venedik i shkruante Dukës së Milanos se nga ana e Anton Venierit e kishte marrë këtë përgjigje: “Ne nuk i besojmë atij (Skënderbeut) për asgjë, sepse është shqiptar, është tradhtar e i lig” [Schmitt: 2009, f. 313, 329]. Diplomatët milanezë e akuzonin “më turk se turqit” edhe si “spiun i turqve”, ndërkohë që Senati Venedikas dëshironte “përmbysjen e këtij Skënederbeut të pabesë’. Ushtaraku italian Kuniberti thotë se papati ruajti shumë rezerva ndaj Skënderbeut, sepse ishte edukuar nën flamurin e Muhamedit dhe luftoi shumë për lavdinë e armëve të Sulltanit.

Rrëfimet e Barletit ose të Beçikemit na e paraqesin si një “hero” i dobët, një “trim” që therte banorët në gjumë nëpër shtëpitë e tyre, një pagëzues i dhunshëm i njerëzve në Krishterim, një komandant që bënte gjithçka shkrumb e hi, një “kryetrim” i tmerrshëm për fshatra e qytete që plaçkiste bagëtinë dhe vriste fshatarët bujq që nuk ishin të krishterë, kurse të krishterëve ua linte vetëm jetën, duke u grabitur gjithçka që kishin. Për plaçkitjet që bënin, për shkretimin e fshatrave, për rrafshimin e të mbjellave, për zhdukjen e vreshtave, për sheshtimin e pemëve frutore, për vrasjen e fshatarëve, “kryetrimi” i përgëzonte ushtarët me radhë për punën që kishin bërë [Barleti: 2004, f. 73-75, 135,181, 183]. Megjithëse Barleti dhe Biemi pretendojnë që Skënderbeu masakroi trupat osmane në kalanë e Krujës një ditë pasi e mori nën kontroll, një shënim në regjistrat osmane tregon qartë se mbrojtësit osmanë nuk u ekzekutuan, madje ata u emëruan nga bejlerbeu i Rumelisë në kalanë e Kërçovës, kazaja përballë sanxhakut të Dibrës, që kontrollohej nga Skënderbeu.

Ndërsa Barleti thotë se Papa u tregua shumë bujar dhe i dha Skënderbeut gjithë çka kërkoi [Barleti: 2004, f. 475], Dhimitër Frangu thotë se ndihma e Papës ishte teje formale dhe, duke qenë i zhgënjyer, thuhet të ketë thënë se: “më parë do të kishte dashur të bënte luftë me kishën se me turkun”! Në “Kamusulalam”, Sami Frashëri shkruan se papa dhe gjithë mbretërit e krishterë të Europës e kanë përdorë si një llogore kundër osmanlinjve dhe e kanë mbytur shqiptarin në zjarr një gjysmë shekulli (I, f. 146).

Në një botim të vitit 1939 për historinë e Shqipërisë tregohen “përralla me turqit” në kohën e Skënderbeut. Herën e parë sulltani dërgoi 40.000 ushtarë (1444), 22.000 prej të cilëve u vranë nga ushtria e Skënderbeut prej 15.000 luftëtarësh, që veç arbërve ishin edhe sllavë, grekë e vllehë. Herën e dytë (1447) dërgoi 60.000 ushtarë, nga të cilët 30.000 u vranë nga 10.000 luftëtarët e Skënderbeut. Herën e tretë sulltani dërgoi 60.000 ushtarë, kurse Skënderbeu vetëm me 6.000 luftëtarë i zhduku 30.000 prej tyre dhe të mos i ndihmonte nata – shkruante Malleta – asnjë nuk do të shpëtonte [Sadiku: 2021]. S’ka rëndësi vërtetësia e kësaj përralle, por rëndësi ka qëllimi! Në librat e historisë madje janë shkruar edhe përralla për kalin e tij “fluturues” dhe për shpatën e tij që me një të rame të lehtë i këpuste 50 koka osmanlinjsh, me një të rame pak më të fuqishme këpuste 100, ndërsa me një të rame më të rreptë, çante bjeshkë e male. “Me një të rënë të bukur të shpatës” ai vrau një derr të egër, që u kishte bërë njerëzve dëme të mëdha dhe u kishte futur tmerrin. Kali i tij ishte i tmerrshëm në furinë e betejës, por i butë në dorën e të zotit. Pas vdekjes së Skënderbeut, u tha se kali kishte derdhur lot njeriu, për ditë e natë të tëra kishte rrahur tokën me këmbë e kishte hedhur shkelma derisa u shtri përdhe e ngordhi. Absurdi arrin kulmin me rendin kronologjik që Skënderbeu i përket familjes së Zeusit dhe se ishte gjysmëperëndia i fundit që u shfaq në Tokë. Përralla të tilla tregon edhe Barleti, kur jep episodin e hapjes së varrit të Skënderbeut dhe eshtrave të tij, që osmanët i përdornin për hajmali, ndërkohë përralla e Dhimitër Frangut është më “e moderuar” se nga ato eshtra osmanët “ndjenin një aromë të këndshme dhe shumë të dëshirueshme” [Schmitt: 2009, f. 226]. Nuk e di se për çfarë u duhej kjo hajmali osmanëve, të cilët në këtë periudhë ishin në kulmin e fuqisë politike dhe ushtarake.

Për fund, edhe unë do të shtroja të njëjtën pyetje që shtronte A. Klosi: “Si ka mundësi që na i kanë mësuar kaq shumë gjëra mbrapsht? Të gjitha mbrapsht: marrja e Krujës, kuvendi i Lezhës, mosakordimi me Huniadin, i ashtuquajturi shtet i Skënderbeut, marrëdhënia e tij me mbretin e Napolit, marrëdhëniet me Aranitin, me Dukagjinët, me Venedikun, katastrofa e Beratit, deri dhe armët e përkrenarja që gjoja ndodhen në Vjenë…” [Gazeta “Shqip”, 10 Nëntor 2008, f. 19]. Do të ishte e dobishme t’i përgjigjemi pyetjes së Branko Merxhanit, secili sipas bindjes së vet: “Nëqoftëse në epoken e sundimit Osman do të kishim pasë edhe na fatin e popujve të tjerë të Ballkanit, e do të kishim ruajtur bashkimin tonë etnik e racial, cila do të ishte vallë forma e zhvillimit të mëpastajshëm të popullit shqiptar?” [Merxhani: 1936]. /revistashenja/