Të Fundit
Laicizmi, feja dhe globalizimi i marrëdhënieve mes Lindjes dhe Perëndimit

Laicizmi, feja dhe globalizimi i marrëdhënieve mes Lindjes dhe Perëndimit

Abstrakt

Në një botë gjithnjë e më të globalizuar, në të cilën të gjitha fetë janë duke u bërë gjithnjë e më tepër fe ‘të diasporës’, lidhjet ndërkombëtare mes feve kanë dobi pozitive për të ofruar kanale të pasqyrimit në kontekste të ndryshme kulturore. Por, tragjikisht, ato mund të bëhen edhe përçuese përmes të cilave konfliktet janë transportuar nga një pjesë e botës në një tjetër.

Stereotipet me portretizime negative rreth myslimanëve nëpër media, vetëm sa e kanë rritur më tej dyshimin ndaj tyre. Ekziston gjithashtu një mungesë e qartë e informacioneve rreth Islamit në shoqëritë perëndimore, me përjashtim të disa universiteteve dhe specialistëve të veçantë. Por ekziston gjithashtu edhe një mungesë e theksuar e informacionit rreth Perëndimit në shumë shoqëri myslimane.

 

Në këtë artikull kam shtjelluar një studim të Prof. Paul Weller[1], i cili ka nxjerrë në pah problemet dhe shkaqet e tyre në lidhje me stereotipet që ekzistojnë sot mes Perëndimit dhe Botës Islame. Sipas tij në të gjitha shoqëritë tona ekzistojnë ‘kundërshti’ ose ‘kontradikta’ lokale të veçanta dhe specifike, që mund të çojnë në konflikt. Por në botën bashkëkohore, kudo që jetojmë, për shkak të ndikimit në botën moderne të asaj që historiani britanik Arnold Toynbee e ka quajtur “asgjësimi i distancës”[2], ne të gjithë jetojmë gjithashtu në një kontekst më të gjerë global. Në lidhje me këtë botë të globalizuar të komuniteteve etnike dhe fetare ndërkombëtare, Gylen ka vërejtur se, mjetet moderne të komunikimit dhe transportit e kanë transformuar botën në një fshat të madh, global. Kjo kohë është një periudhë e marrëdhënieve ndërvepruese. Kombet dhe njerëzit janë më në nevojë dhe më të varur nga njëri-tjetri, gjë që shkakton afërsi në marrëdhëniet reciproke.[3]

Në një botë gjithnjë e më të globalizuar, në të cilën të gjitha fetë janë duke u bërë gjithnjë e më tepër fe ‘të diasporës’, lidhjet ndërkombëtare mes feve kanë dobi pozitive për të ofruar kanale të pasqyrimit në kontekste të ndryshme kulturore. Por tragjikisht ato mund të bëhen edhe përçuese përmes të cilave konfliktet janë transportuar nga një pjesë e botës në një tjetër. Si pasojë e kësaj, ndërsa disa kundërshtime dhe kontradikta janë të veçanta për shoqërinë tonë, ka edhe të tjera, të cilat mund t’i quajmë ‘kundërshtime globale’, që vrapojnë thellë dhe gjerësisht në mes të të gjitha shoqërive dhe rajoneve të botës. Këto ‘kundërshtime globale’ përfshijnë ato në mes të ‘fetarëve’ dhe ‘laikëve’, si dhe mes atyre sferave, që në të vërtetë janë të lidhura ngushtë, por ngjan sikur janë të dallueshme nga njëra-tjetra, pra në mes “shkencës” dhe “fesë”. Ato gjithashtu përfshijnë kundërshtitë mes ‘Perëndimit’ dhe ‘Lindjes’, si dhe atyre që gjithashtu lidhen, por që janë edhe të dallueshme mes njëra-tjetrës, pra midis “Krishterimit” dhe “Islamit”.[4]

Duke menduar rreth laicizmit në drejtim të kundërvënies së tyre me botën fetare, Paul Weller ka vënë në dukje se:

1. Në tërësinë e një perspektive globale historike, është ndoshta me vlerë të rikujtohet se është “laicizmi”, ai që duhet të konsiderohet një eksperiment i ri në organizimin dhe integrimin shoqëror.

2. Origjina reaktive e ‘laicizmit’ mund të gjendet në trashëgiminë evropiane të inkuizicionit, “monopolin shtetëror të fesë” dhe ndikimin e luftërave, që ka nxitur feja gjatë shekullit të XVII, gjë që solli si kundër-reagim lëvizjet revolucionare të liberalizmit ekonomik, republikanizmit, si dhe shfaqjen e socializmit dhe të marksizmit.

3. Rrënjët evropiane të ‘laicizmit’, të cilat mund ta bëjnë atë problematik për shoqëritë e tjera, përvoja e të cilit është importuar nga Evropa, ka qenë e lidhur me ndërmarrjet koloniale dhe imperialiste.

4. Është e nevojshme për t’u parë sidomos se si ‘laicizmi’ mund të lidhet me trashëgiminë civilizuese myslimane.

5. Njohja e nevojës të marrjes në konsideratë në mënyrë eksplicite të ‘laicizmit’, mund të rezultojë në formulimet e mëparshme me “sens të përbashkët” të problemeve dhe çështjeve që janë rikthyer si aktuale, duke bërë të mundur, që ato të shihen nga perspektiva të reja dhe të panjohura më parë.[5]

Në mënyra që flasin si për ‘sekularizmin’ ideologjik, ashtu edhe për “islamizmin” politik  dhe me një rëndësi që shtrihet përtej kontekstit turk, Gylen bën dallim midis një kuptimi të ‘laicizmit’, që ka të bëjë me pjesëmarrjen e qytetarëve të të gjitha feve në jetën publike të një shoqërie dhe një forme ideologjike të ‘laicizmit’, që ka të bëjë me të promovuarit e pozitave pozitiviste filozofike dhe pasojat e tyre filozofike dhe politike. Në lidhje me ‘laicitetin’ dhe të kuptuarit e tij në mënyrë më të sofistikuar dhe të diferencuar, Gyleni e përmbledh atë kështu: “Sekularizmi nuk duhet të jetë një pengesë për devocion fetar, as nuk duhet që devocioni të përbëjë një rrezik për laicizmin.”[6]

Gyleni gjithashtu argumenton se materializmi shkencor ka sjellë edhe ndotjen e mjedisit si pasojë e një këndvështrimi se “natyra është një akumulim i gjërave që nuk ka asnjë vlerë jashtë aftësisë së saj për të përmbushur nevojat fizike.”[7] Ai shprehet gjithashtu se, “Njerëzit janë krijesa të përbëra jo vetëm nga një trup dhe një mendje, ndjenjat dhe një shpirt, përkundrazi, ne jemi kompozimi harmonik i të gjitha këtyre elementeve”.[8]

Shpesh ndodh që kundërshtitë globale në mes të “fesë” dhe ‘laikes’ dhe ‘fesë’ dhe ‘shkencës’, shihen si të lidhura me kundërshtitë globale mes “Lindjes” dhe “Perëndimit”. Megjithatë, ndoshta është të paktën i argumentueshëm fakti se kundërshtitë globale në mes të ‘Lindjes’ dhe ‘Perëndimit’, janë gjithashtu një nga produktet e historisë së kolonializmit dhe imperializmit. Ndërsa këto fjalë dhe koncepte janë, në shumë mënyra, të dala mode në shoqëritë perëndimore dhe kapitaliste të sotme, ato përshkruajnë realitete historike me rëndësi të madhe për jetën bashkëkohore, duke përfshirë çështjen e bashkëjetesës mes grupeve fetare.

Siç ka vërejtur Gyleni në vlerësimin e tij realist të kontekstit aktual global: “Shoqëritë myslimane që hynë në shekullin e XX si një botë e shtypur, e padrejtë dhe e kolonizuar, në gjysmën e parë të shekullit ishin të zëna me luftërat për çlirim dhe pavarësi, luftëra që kishin nisur, që gjatë shekullit të XIX. Në të gjitha këto luftëra, Islami mori rolin e një faktori të rëndësishëm për t’i bashkuar njerëzit dhe nxitur ata për veprim. Meqenëse këto luftëra ishin zhvilluar kundër atyre që ishin parë si pushtues, Islami, pavarësia kombëtare dhe çlirimi, mbartnin në vetvete të njëjtën domethënie dhe kuptim.”[9]

“Krishterimi” dhe “Islami” kanë qenë shpesh pjesë e diskursit të kundërshtive mes ‘Perëndimit’ dhe ‘Lindjes’. Midis personazheve fetarë kardinali Joseph Ratzinger, para se ai të zgjidhej si Papa Benedikti XVI, në vitin 2004 u shkroi peshkopëve evropianë, duke u shpjeguar arsyet për qëndrimin e tij kundër anëtarësimit të plotë të Turqisë në BE, ku deklaroi se:

“Rrënjët që kanë formuar Evropën, që kanë lejuar formimin e këtij kontinenti, janë ato të Krishterimit. Turqia ka përfaqësuar gjithmonë një kontinent tjetër, në kontrast të përhershëm me Evropën. Kanë ekzistuar (nga Perandoria Osmane), luftëra kundër Perandorisë Bizantine, rënia e Stambollit, luftërat ballkanike dhe kërcënimi kundër Vjenës dhe Austrisë. Do të ishte një gabim të barazoheshin dy kontinente… Turqia është themeluar mbi Islamin… Prandaj hyrja e Turqisë në BE do të ishte  anti-historike.”[10]

Është shumë e rëndësishme të bëhet dallimi ndërmjet kundërshtive mes “Perëndimit” dhe “Lindjes”, si dhe mes “Krishterimit” dhe “Islamit”. Kjo nuk është pak për shkak se disa prej bashkësive më të lashta të krishtera, gjenden në vendet ku Islami predominon sot. Kështu, Iraku ka qenë streha e disa prej komuniteteve me vazhdimësinë më të vjetër të krishtere në botë, ndërsa kohët e fundit ne kemi parë që të krishterët Koptë janë pjesë përbërëse të historisë dhe shoqërisë egjiptiane. Në mënyrë të ngjashme, myslimanët në Evropë kanë qenë jo vetëm fenomen emigrimi dhe lëvizjesh të refugjatëve gjatë kohëve të fundit. Përkundrazi, Islami ka qenë prezent qysh prej një kohe të gjatë në Evropë, si në Spanjë ashtu edhe në Ballkan, si dhe në vende të tilla si Polonia, ku popullsia myslimane Tatare jeton atje prej një kohe të gjatë edhe pse në përgjithësi ajo ka një histori, e cila është më pak e njohur. Megjithatë, si në mendjet e popullit të krishterë, ashtu dhe të atij mysliman, si dhe në shumë mendje të Perëndimit dhe Lindjes, predominon ky konfuzion.[11]

Për këtë arsye, përkushtimi i Gylenit në fushën e dialogun mes myslimanëve dhe të krishterëve (dhe format e tjera të bashkëpunimit), është i një rëndësie të madhe. Kjo ndoshta vërehet më qartë në artikullin e tij “Domosdoshmëria e dialogut ndërfetar: Një këndvështrim islam.” Është e rëndësishme të theksohet se ai është botuar përpara ngjarjeve të 11 Shtatorit.[12]

Vitet e fundit gjithashtu është bërë e vështirë heqja dorë nga efektet në formë jehone në disa pjesë të botës, të një bisede për përballjen globale mes Perëndimit dhe Islamit, edhe pse bota perëndimore bashkëkohore është vetëpërcaktuar kryesisht si laike dhe myslimanët gradualisht e perceptuan atë të tillë.

Tabloja e mirëkuptimit, duke respektuar distancën ekzotike ndërmjet feve dhe kulturave, ishte reale derisa ndodhën ngjarjet e 11 shtatorit, të cilat patën një impakt të thellë në marrëdhëniet ndërmjet myslimanëve dhe botës perëndimore, si në marrëdhëniet e jashtme por edhe të brendshme. Një armik i ri kishte lindur: terrorizmi ndërkombëtar nën emrin e Islamit. Kjo ka influencuar thellësisht marrëdhëniet ndërmjet myslimanëve dhe jomyslimanëve; menjëherë u shfaq një perceptim i ri kërcënimi, kërcënim i cili tronditi thellë shoqëritë perëndimore dhe sensin e tyre të sigurisë.[13]

Sipas Dr. Gunter, të gjithë bien dakord që mjetet ushtarake nuk janë një zgjidhje e drejtë për të kundërshtuar këtë rritje të dhunës. Duhen analizuar shkaqet dhe arsyet e saj dhe të zhvillohen strategji për t’i kundërshtuar ato. Pra, duhen sërish mënyra të tjera të bashkëveprimit paqësor. Marrëdhëniet dhe ndërveprimi ndërmjet një bote post-moderne dhe post-fetare me një botë fetare tradicionale, nuk janë kurrë të lehta. “Nëse duam të kemi rezultate që shkojnë përtej konfirmimit reciprok të paqes, dashurisë dhe mirëkuptimit, na duhet të ndryshojmë konceptin tonë të dialogut si dhe atë të ndërveprimit dhe bashkëpunimit kulturor.”[14]

Në botën myslimane modelet e mendimit ideologjik e paraqesin perëndimin si egoist, materialist dhe mbizotërues. Në Perëndim modelet ekuivalente të mendimit e perceptojnë Islamin si irracional, fanatik dhe ekspansionist. Në epokën e komunikimit dhe të migrimit global, këto modele mendimi, në variacionin e tyre të shprehjeve të holla dhe jo të holla, ushqejnë antagonizmin. Është e vërtetë se çështja e Islamit dhe Perëndimit është më komplekse dhe e paparashikuar në problemet bashkëkohore, sesa do të nënkuptonin ithtarët dhe kundërshtarët e politikës kulturaliste. Shumë nga problemet, si ndërhyrja dhe hegjemonia e huaj, terrorizmi dhe kërcënimet ndërkombëtare, janë të ngatërruara dhe të zmadhuara. Faktikisht ato përcaktohen nga politika e forcës së shteteve dhe forcave brenda kombeve të ndryshme. Por mbetet i vërtetë fakti se fundi i ballafaqimeve ideologjike mbarëbotërore, ka favorizuar rishfaqjen e perceptimeve, ku Islami dhe Perëndimi ekzistojnë si koncepte imagjinare e subjektive, të cilat ndikojnë në mënyrën se si secila e konsideron tjetrën.

Duke përkrahur të drejtat e të krishterëve në botën myslimane, në një mënyrë që konfirmon dyshimin se mbrojtja e pakicave u shërben qëllimeve të ndërhyrjes së huaj, përforcohet perceptimi se ata janë të huaj në vendet e tyre. Duke mbrojtur të drejtat e të krishterëve në kundërshtim me bashkëqytetarët dhe fqinjët e tyre myslimanë, me të cilët ata ndajnë kulturën dhe identitetin kombëtar, ashpërsohet dyshimi i shumicave ndaj pakicave, që shihen si një mjet i një kërcënimi real dhe potencial i nxitur nga forcat e huaja dhe të fuqishme.

Parimet universale të bashkëqytetarisë, barazisë, forcës së ligjit dhe të të drejtave njerëzore, duhet të jenë në qendër të “dialogut të jetës” mes të krishterëve dhe myslimanëve. Universaliteti i tyre konfirmohet shpesh, duke mos përballuar ndryshimet në qëndrime dhe rëndësi. Nevoja e bashkëpunimit mes të krishterëve dhe myslimanëve në përkrahjen e këtyre vlerave në çdo rajon të botës është më e madhe. Këto çështje lipset të adresohen, teorikisht dhe praktikisht, me forcë të përtërirë dhe në të gjithë botën.

Shumë të krishterë dhe myslimanë janë bërë mjaft të vetëdijshëm, se të drejtat njerëzore nuk duhet të plotësohen me seleksionim. Për ata që besojnë, është vendimtare që të këmbëngulin në pandashmërinë e të drejtave njerëzore, të koordinojnë të drejtat individuale me ato të komunitetit dhe t’u gjenden pranë të dëmtuarve, pavarësisht nga identiteti i tyre fetar ose etnik.

Më shumë se asnjëherë më parë, të krishterëve dhe myslimanëve u bëhet thirrje të mbrojnë një sërë vlerash universale të përbashkëta, që i afrojnë më shumë me njëri-tjetrin. Në emër të këtyre vlerave atyre u kërkohet të bashkojnë përpjekjet në kontekstin e konflikteve dhe tensioneve të përbashkëta, që në mënyrë të zmadhuar identifikohen me ndryshim fetar. Disa pasqyrime të kësaj përgjegjësie propozohen nga një dokument studimi i hartuar nga një grup myslimanësh dhe të krishterësh partnerë në dialog dhe i botuar nga Këshilli Botëror i Kishave. Krishterimi dhe Islami, edhe pse në mënyra të ndryshme që janë specifike për rajone të veçanta, mbartin kujtime historike. Ata bëjnë thirrje edhe pse në mënyrë të paqëndrueshme, për besnikëri universale.

Vëmendja ndaj rrethanave të veçanta lokale, ndihmon në gjetjen e zgjidhjeve. Në konfirmimin e parimeve të përbashkëta të besimit, drejtësisë dhe pajtimit, palët e konflikteve lokale, ndihmohen që ta lirojnë Islamin dhe Krishterimin nga përgjegjësia e interpretimeve egoiste dhe interesave lokal. Pra myslimanët dhe të krishterët mësojnë se Krishterimi dhe Islami, nuk janë dy blloqe të pandashme që i kundërvihen njëri-tjetrit. Në dialog me njëri-tjetrin “ata kuptojnë drejtësinë si një vlerë universale të ngulitur fort në besimin e tyre dhe u bëhet thirrje të mbajnë anën e të shtypurve dhe të atyre që janë lënë mënjanë, pavarësisht nga identiteti i tyre fetar. Drejtësia është një shprehje e angazhimit fetar dhe shkon përtej kufijve të komunitetit fetar. Myslimanët dhe të krishterët përkrahin vlerat dhe idealet e tyre fetare kur mbajnë një qëndrim të përbashkët në solidaritet me, ose në mbrojtje të viktimave të shtypjes dhe dëbimit”.[15]

Sot myslimanët janë kudo në Perëndim, në Evropë, në Amerikë dhe në Australi. Ata jetojnë në Francë, Itali, Gjermani, Spanjë, Britani, Amerikë, etj. dhe tashmë Islami nuk ndodhet në skaj të Perëndimit, por brenda tij. Në kulturën kolektive janë fshehur kujtimet e ardhjeve të mëdha arabo-islame në Evropë, të cilat filluan në shekullin e VII. Në fakt në krijimin e kësaj linje të re mbrojtjeje, Perëndimi mori humanizmin, shkencën, filozofinë, sociologjinë dhe historiografinë e Islamit, të cilat ishin futur ndërmjet botës së Karlit të Madh dhe antikitetit klasik. Islami është brenda që në fillim, madje edhe Dante, “armiku” më i madh i Profetit Muhamed, duhej ta pranonte kur ai e vendosi profetin në qendër të ferrit të tij e më vonë doli se ai kishte kopjuar vargje nga Kur’ani.[16]

Në Bashkimin Evropian sot jetojnë rreth 15-20 milionë myslimanë. Ato nuk janë komunitete koherente dhe kanë status të ndryshëm në vendet anëtare respektive të BE-së. Shumica vijnë nga ish-kolonitë. Disa janë të integruar mirë; 50% e myslimanëve në Francë, Britani dhe Belgjikë janë shtetas të këtyre vendeve. Ata formojnë një pjesë integrale të shoqërive evropiane dhe kontribuojnë në politikë, kulturë, shkencë dhe ekonomi. Në Gjermani kemi më shumë se 3.5 milionë myslimanë që jetojnë dhe janë të integruar në shoqëri, por ata kanë ardhur vetëm në vitet 60 të shek. XX, si punëtorë. Historikisht myslimanët e parë kanë ardhur këtu në shekullin e XVIII. Mbreti prusian Frederiku i Madh, i ka mirëpritur myslimanët në Prusi dhe i ka lejuar ata të ndërtojnë xhami. Disa prej tyre hynë madje edhe në ushtrinë prusiane. Sot në forcat e armatosura në Gjermani, ka më tepër se 1.000 ushtarë myslimanë nën armë.[17]

Një problem shqetësues për bashkësitë myslimane në Evropë, është shkollimi, por edhe mungesa e integrimit shoqëror, vështirësia për të gjetur punë, e për rrjedhojë pakënaqësia në rritje mes të rinjve myslimanë. Dialogu me bashkësitë e myslimanëve është bërë një çështje tepër e rëndësishme dhe që po diskutohet kudo. Gjermania e ka institucionalizuar dialogun me bashkësitë e saj myslimane që nga shtatori 2006, nëpërmjet themelimit të Konferencës Islamike. Ky akt mundëson një dialog institucional ndaj të gjitha grupeve myslimane dhe shoqërisë e veçanërisht qeverisë gjermane.

Shumica e myslimanëve në Gjermani janë me origjinë turke e për rrjedhojë ata e kanë të lehtë të kuptojnë e madje edhe të pranojnë sistemin shoqëror laik të Gjermanisë. Tashmë ka mjaft funksionarë shtetërorë, profesorë universitetesh, biznesmenë dhe njerëz të medias myslimanë.

Stereotipet me portretizime negative rreth myslimanëve nëpër media, vetëm sa e kanë rritur më tej dyshimin ndaj tyre. Ekziston gjithashtu një mungesë e qartë e informacioneve rreth Islamit në shoqëritë perëndimore, me përjashtim të disa universiteteve dhe specialistëve të veçantë. Por ekziston gjithashtu edhe një mungesë e theksuar e informacionit rreth Perëndimit në shumë shoqëri myslimane.

Dr. Genti Kruja

[1]. Profesor i marrëdhënieve ndërfetare në Universitetin e Derbit, Britani e Madhe dhe pedagog i jashtëm në Qendrën për Krishterimin dhe Kulturën, Oxford, Regent College Park, Universiteti i Oksfordit.

[2]. Toynbee, A., “Krishterimi mes Feve të Botës”, Oxford University Press, London, 1958: 87.

[3]. Gülen, M. Fethullah, “Drejt një Qytetërimi Botëror të Paqes dhe Tolerancës” (vers. angl.), New Jersey: Light, 2004: 230.

[4]. Weller, Paul, kumtesë me temë: “Fethullah Gylen dhe Arti i Bashkëjetesës në një Epokë të Kundërshtive Globale”, simpozium: “Këndvështrim i diversitetit fetar, kulturor dhe shoqëror në Ballkan nga perspektiva globale; Përvoja e Fethullah Gylenit si Model dhe Harmonia Ndërfetare në Shqipëri”, Tiranë 25-26 Mars 2011.

[5]. Për më tepër lexo artikujt mbi “të Drejtat e Njeriut”, “Fenë” dhe “Laicizmin”. Konfigurime të ndryshueshme të Fesë(ve), Shtetit(eve) dhe Shoqërisë(ve) u prezantuan nga Institute of Commonwealth Studies, Clemens Nathan Research Centre dhe Martinus Nijhoff Publishers në “Pyetësorin rreth të Drejtave të Njeriut dhe Fesë” të zhvilluar në Institutin e Studimeve të Komunuelthit, Londër më 28 Shkurt 2005. Këto forma të përmbledhura u prezantuan në një referat konference të pabotuar nga autori rreth “Të brendshëm dhe të Jashtëm? Grupimet Fetare, Shoqëria e Sjellshme dhe Shteti (post?)Modernist në St. Columb’s Park House, Forumi i 8-të i Inter-Isles rreth “Fesë dhe Shtetit: Mbajtja e Peshores Drejt”, mbajtur në University of Westminster, Londër, 27 Janar 2007.

[6]. Ünal, A. and Williams, A., “Avokati i Dialogut”, Fairfax, Virgina: The Fountain, 2000:167.

[7]. Gülen, M. Fethullah , “Drejt një Qytetërimi Botëror të Paqes dhe Tolerancës”, (vers. angl.), New Jersey: Light, 2004 197.

[8]. Po aty, 194.

[9]. Po aty, 239.

[10]. Weller, Paul, kumtesë me temë: “Fethullah Gylen dhe Arti i Bashkëjetesës në një Epokë të Kundërshtive Globale”, simpozium: “Këndvështrim i diversitetit fetar, kulturor dhe shoqëror në Ballkan nga perspektiva globale; Përvoja e Fethullah Gylenit si Model dhe Harmonia Ndërfetare në Shqipëri”, Tiranë 25-26 Mars 2011.

[11]. Weller, P., “Teza e Përplasjes së Qytetërimeve dhe Kundërpërgjigja Fetare”, në Gazetën Evropiane të Studimeve Ekonomike dhe Politike, 2010: 83-100.

[12]. Ünal, A. and Williams, A., “Avokati i Dialogut”, Fairfax, Virgina: The Fountain, 2000: 241-256.

[13]. Mulack, Dr. Gunter (Drejtori ekzekutiv i Institutit Gjerman  të Orientit – DOI, Berlin), kumtesë me temë: “Islami dhe Perëndimi – një marrëdhënie komplekse,  impaktet në zhvillimin e bashkëpunimit”, simpozium: “Këndvështrim i diversitetit fetar, kulturor dhe shoqëror në Ballkan nga perspektiva globale; Përvoja e Fethullah Gylenit si Model dhe Harmonia Ndërfetare në Shqipëri”, Tiranë 25-26 Mars 2011.

[14]. Po aty.

[15]. Kruja, Genti, “Shqiptarët përballë sfidave të mirëkuptimit ndërfetar”, Prizmi, Tiranë, 2008: 83; shih: Mitri, T., Marrëdhëniet mes myslimanëve dhe të krishterëve, 2007.

[16]. Miguel, Asin Palacios, “Eskatologjia myslimane nëkomedinë hyjnore”, Botues Averroes, Shkodër,2003.

[17]. Mulack, Dr. Gunter (Drejtori ekzekutiv i Institutit Gjerman  të Orientit – DOI, Berlin), kumtesë me temë: “Islami dhe Perëndimi – një marrëdhënie komplekse, impaktet në zhvillimin e bashkëpunimit”, simpozium: “Këndvështrim i diversitetit fetar, kulturor dhe shoqëror në Ballkan nga perspektiva globale; Përvoja e Fethullah Gylenit si Model dhe Harmonia Ndërfetare në Shqipëri”, Tiranë 25-26 Mars 2011.